آمدن شیخ بعد چندین سال از بیابان به شهر غزنین | شرح و تفسیر در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر پنجم ابیات 2686 تا 2733
نام حکایت : حکایت شیخ محمد سررزی غزنوی که هفت سال روزه داشت
بخش : 2 از 19 ( آمدن شیخ بعد چندین سال از بیابان به شهر غزنین )
در شهر غزنین شیخ زاهدی مقیم بود با نام محمّد و لقب سَررَزی . وی هفت سال متوالی روزه داشت و هر روز با برگ های درخت رز افطار می کرد . او در این دورانِ پُر ریاضت ، عجایب شگرفی از حضرت حق دید . ولی بدین امر قانع نبود و دوست داشت که جمالِ الهی را شهود کند . او در اثنای ریاضاتِ خود از بقای مادّی خویش ملول و دل سیر شد . پس بر ستیغِ کوهی رفت و گفت : خداوندا ، یا جمالِ بی مثالت را بر من بنما . یا خود را از بالای این کوه به زمین خواهم افکند . از حضرت حق بدو الهام شد که هنوز هنگامِ دیدارِ من نرسیده است . و اگر خود را به زمین افکنی نخواهی مُرد . شیخ از فرطِ عشق و …
متن کامل ” حکایت شیخ محمد سررزی غزنوی که هفت سال روزه داشت “ را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
آن شیخِ مطیعرو به شهر آورد و شهر غزنین از صورتِ نورانی او منوّر شد .
از شدّتِ شادمانی گروهی به استقبالِ او رفتند . اما او شتابان از راهی مخفی وارد شهر شد . [ تفت = شتاب ، گرمی ]
تمام اشراف و بزرگان بلند شدند و برای او کاخ هایی فراهم آوردند . [ اَعیان = اشراف ، ثروتمندان / مِهان = بزرگان ]
شیخ گفت : من برای خودنمایی نیامده ام و جز برای خواری و گدایی نیامده ام . یعنی آمده ام که نَفسم را ذلیل کنم . [ این بیت و بیت بعدی مشرب ملامتیه ( = شرح بیت 2172 دفتر چهارم ) را تداعی می کند . ]
من آهنگِ قیل و قال و بحث و جدال ندارم . بلکه زنبیلی به دست می گیرم و خانه به خانه گدایی می کنم .
من بندۀ فرمانم و طبقِ امرِ الهی باید گدایی کنم . گدایی کنم و گدا باشم .
من هنگام تکدّی هرگز سخنی نادر و عجیب نخواهم گفت . بلکه فقط شیوۀ گدایانِ فرومایه را پیش خواهم گرفت . [ من به هنگام گدایی الفاظی بلیغ و عباراتی رشیق بر زبان جاری نمی کنم . زیرا اگر چنین کنم انظار را به خود جلب خواهم کرد و همگان پی برند که من عارفی نکته دانم نه گدای عاطل . و در اینصورت از اطاعت امرِ حق که مرا ملزم به گدایی کرده خارج نخواهم شد . پس هنگام گدایی نباید هیچ علامتی از شخصیتم را نشان دهم . ]
تا بدین طریق کاملاََ غرقِ حقارت و خواری شوم و از عام و خاص ( همه کس ) دشنام بشنوم . [ مذَلَّت = خواری و ذلّت / سَقَط = دشنام ، ناسزا ]
فرمانِ حضرت حق همچون جان عزیز است و من تابعِ آنم . او مرا به طمع امر کرده است و هر کس طمع ورزد خوار شود . [ منظور مولانا از «طمع» در این بیت جنبۀ مثبت آن است . گرچه طمع به دنیا و ظواهر دنیایی نکوهیده و مذموم است . اما طمع به حقیقت و کمالات معنوی بسی ستوده و محمود است . ]
چون شاهِ دین ( حضرت حق ) از من طمع می خواهد . بعد از این خاک بر سرِ قناعت .
وقتی که حضرت حق از من خواری می خواهد . یعنی می خواهد که من خوار شوم . کی ممکن است به عزّت چنگ زنم ؟ و وقتی که او از من گدایی می خواهد . کی ممکن است که پادشاهی کنم ؟
زین پس گدایی و خواری برای من به منزلۀ جان ، عزیز خواهد بود . در کیسۀ من بیست عبّاس دَبس نهفته است . یعنی حتّی از آن گدای سمج و حرفه ای نیز گداتر و سمج ترم . ( کد = تکدّی ، سماجت در گدایی / مَذِّلّت = خواری ) [ توضیح «عبّاس دَبس» در شرح بیت 2680 دفتر پنجم آمده است . ]
شیخ با زنبیلی که به دست داشت در اطراف شهر می گشت و چون به ثروتمندی می رسید می گفت : ای آقا اگر توفیق رفیقِ توست محضِ رضای خدا چیزی بده .
اسرار آن شیخ حتّی از کُرسی و عَرش نیز برتر و والاتر بود . اما کارش این بود که بگوید : چیزی در راهِ خدا بده ، چیزی در راهِ خدا بده . [ کُرسی و عَرش = شرح بیت 3487 دفتر اوّل ]
پیامبران نیز هر کدام همین روش را داشته اند . در حالیکه مردم بینوا هستند . آنان گدایی می کنند . [ کُدیه = گدایی کردن ]
پیامبران بانگ می زنند که به خدا قرض دهید . به خدا قرض دهید . در حالی که بر عکس ، خود به یاری خدا تمسّک می جویند . [ مصراع اوّل اشاره است به قسمتی از آیه 20 سورۀ مرمّل که مؤمنان را دعوت را دادن قرض الحسنه به خدا می کند / بازگون = واژگون ، برعکس / اَنصُروالله = خدا را یاری کنید ، اشاره به آیه 7 سورۀ محمّد « ای کسانی که ایمان آورده اید اگر خدا را یاری کنید خدا نیز شما را یاری می کند . » ]
این شیخ خانه به خانه اظهار نیاز می کرد در حالی که صد در از اطرافِ آسمان به روی شیخ باز بود . یعنی درهای فتوح ربّانی به رویِ او باز بود . و خود هیچ نیازی بدین تکدّی نداشت بلکه برای خلق الله و انکسارِ نَفس بدین کار می پرداخت .
زیرا آن تکدّی را که با سعی و اهتمامِ تمام انجام می داد فقط برای خدا بود . نه برای منافعِ شخصی خود . [ مراد از «گلو» خوردن و سیر کردن شکم و هر گونه نیازِ مادّی و جسمانی است . ]
و تازه اگر آن کار را برای خود نیز می کرد ( باز اشکالی نداشت ) زیرا گلوی او ، یعنی وجودِ او آکنده از نورِ حضرت حق بود . [ غُلو = زیاده روی ، در اینجا به معنی پُری و امتلاء ]
اگر فرضاََ شیخ ( = انسان کامل ) نان و عسل و شیر بخورد . این خوردنِ او از چلّه نشینی و روزۀ سه گانه صد درویش بهتر و بالاتر است . [ چلّه نشینی = شرح بیت 1300 دفتر اوّل / روزۀ سه گانه = برخی از مشایخ طریقت در ادوار پیشین همواره در حالِ صیام و روزه بودند . برخی نیز روزۀ سه گانه می گرفتند . یعنی در روزهای 13 و 14 و 15 هر ماه روزه می داشتند . ( عوارف المعارف ، ص 140 ) ]
منظور بیت : رفاه منتهیان از ریاضت مبتدیان بر کمال تر است .
تو این حرف را نزن که انسانِ کامل نیز نان می خورد . یعنی از مواهبِ مادّی برخوردار می شود . بلکه باید دقت کنی که او از نورِ حق اِشباع می شود . یعنی انسان کامل امور مادّی را به نور معنوی مبدّل می سازد . گرچه او ظاهراََ در مرغزارِ دنیا می چَرَد . ولی برحسب واقع گُلِ لاله می کارد . یعنی از امور مادّی و ظاهری ، گلزار معانی و روشنیِ دل پدید می آورد .
انسان کامل مانند شعله ای است که روغن شمع را می خورد و از خوردنِ روغن ، به جمع نور می بخشد .
حق تعالی در بارۀ خوردن نان ، یعنی استفاده از رزقِ حلال فرموده است : اسراف مکنید . امّا در بارۀ نور خوردن ، یعنی بهره مند شدن از انوار الهی نفرموده است بسنده کنید . ( اِکتَفُوا = اکتفا کنید ، بسنده کنید / لاتُسرِفُوا = اسراف مکنید ، اشاره به آیه 31 سورۀ اعراف « ای آدمیزادگان به هنگامِ «نماز» در هر عبادتگاهی جامه های خود را بپوشید . و بخورید و بیاشامید ولی اسراف مکنید که خداوند اسراف کاران را دوست نمی دارد » ) [ رفتن به سوی دنیا و مواهب آن حدّ دارد ولی رفتن به سوی کمالات والای الهی و انسانی حدّی ندارد . ]
آن گلویی که مایۀ بلا و گرفتاری می شود همین گلوی ظاهری است . اما این گلو ، یعنی گلوی باطنی از اسراف و افراط در امان است .
اینکه باید انسان هر چه بیشتر از طعام های معنوی تناول کند . ناشی از حرص و طمع نیست بلکه این یک دستور الهی است . زیرا چنان روحِ شامخی از حرص و طمع پیروی نمی کند .
برای مثال ، اگر کیمیا به مس بگوید که خود را در اختیار من قرار بده . در این دعوت هیچ طمعی وجود ندارد . ( فِرِه = در اینجا به معنی غالب و چیره ) [ کیمیا از مس بالاتر است و مس را به مقام طلا ترقّی می دهد . همینطور انسان کامل با تصرّف خود در طالبِ حقیقت مسِ وجودِ او را به طلای ناب معنوی ارتقاء می بخشد . ]
وقتی که حضرت حق ، گنجینه های زمین را تا طبقۀ هفتم آسمان به شیخ (انسان کامل) بخشیده بود . یعنی کُلِّ گنجینه های دنیا را در اختیار او نهاده بود .
شیخ بدان گنجینه ها توجّهی نکرد و عرض کرد : آفریدگارا ، من عاشقم . اگر جز تو را طلب کنم قهراََ تباهکار خواهم بود .
اگر هشت بهشت را مورد توجّهم قرار دهم و اگر از ترسِ دوزخ ، تو را عبادت کنم . ( ادامه معنا در بیت بعد ) [ هشت جنّت = هشت بهشت که عبارتند از خُلد ، دارالسّلام ، دارالقرار ، جنّتِ عَدن ، جنّت الماوی ، جنّت النّعیم ، علّیین و فردوس ( غیاث الغات ، ج 2 ، ص532 ) / سَقَر = در لغت به معنی داغ کردن و رنگ چیزی را عوض کردن است ، گفته اند که سَقَر ، درکه ای از درکات دوزخ است ( مجمع البیان ، ج 10 ، ص 388 ) ]
در اینصورت مؤمنی خواهم بود عافیت طلب ، زیرا رغبت به بهشت و هراس از دوزخ هر دو ناشی از توجّه به لذّتِ جسمانی است . [ شرح بیت 1912 دفتر سوم ]
عاشقی که از عشقِ الهی ارتزاق کند . صدها بدن در نظرش به اندازۀ یک دانه توتِ کال نمی ارزد . [ تَره توت = توت کال و نارس ، مجازاََ به هر چیز حقیر و بی مقدار گویند . مولانا در دیوان شمس فرماید :
به غیرِ عشقِ شمس الذّینِ تبریز / نیرزد پیشِ بنده تَرّه توتی ]
منظور بیت : کسی که تجلّیاتِ الهی را مشاهده می کند به مظاهر فریبندۀ دنیوی توجّهی ندارد .
بدنی که آن شیخ هوشمند دارد . به چیز دیگری مبدّل شده . تو دیگر آن را بدن مخوان . یعنی بدن انسان کامل بر حسب ظاهر بدن است و بر حسب باطن ، نور الهی . [ فِطَن = زیرکی ، هوشیاری ]
عاشق عشق خدا بودن و طلب مُزد کردن ؟ یعنی عاشق حق بودن و درخواست منافع دنیوی کردن محال است با هم جمع شوند . برای مثال آیا جبرئیل امین دزد از آب درمی آدید ؟ [ مُوتَمَن = امین ، مورد اعتماد ]
سلطنت جهان در نظر عاشق لیلی زشت ، پشیزی بیش نبود . ( تَرّه = هر نوع تره بار ، مجازاََ هر چیز حقیر / کور و کبود = ناقص ، زشت ، این تعبیر در مثنوی فراوان بکار رفته است ) [ لیلی با آنکه زنی سیه چرده و کوتاه قامت بود با اینحال مجنون چنان عاشق او شده بود که همۀ مُلکِ عالَم در نظرش حقیر و خوار مایه می رسید . وقتی عشق مجازی آدمی را اینقدر بلند طبع کند تو ببین عشق حقیقی چه می کند . ]
در نظر مجنون ، خاک و طلا یکسان شده بود . طلا که جای خود دارد . حتّی جان نیز در نظرش ارزشی نداشت .
شیر و گرگ و ساید درندگان از حال او (مجنون) خبردار شده بودند و مانند خویشاوندانش در اطراف او جمع شده بودند .
زیرا مجنون از صفاتِ حیوانی کاملاََ پاک ، و وجودش از عشق ، مالامال شده بود . و گوشت و پیه اش زهرآلود گشته بود . ( لَحم = گوشت / شَحم = پیه ) [ اُنس و اُلفت با ددان و وحوش از بسیاری عارفان روایت شده است . از جمله رابعه ، شیخ خرقانی و … مولانا می گوید وقتی از عشق پُر شدی بدنت خاصیتی پیدا می کند که وحوش نسبت به تو احساس خطر نمی کنند و از تو نمی رمند . ]
نثار کردن معارف شیرین و نکات معنویِ عقل برای درندگان ، زهر است . زیرا هر چیز که بسیار خوب باشد . قهراََ با بَد ضد خواهد بود . [ شکرریز = ریختن و افشاندن شِکر / شِکرریزِ خِرَد = مراد افاضات و آثارِ معنوی عقلِ معاد و حقیقت یاب است ]
منظور بیت : افاضات معنوی فرزانگانِ الهی مظاهر نفسانی و دنیایی را محو کند .
جانورِ درنده نمی تواند گوشتِ عاشق را بخورد . زیرا عشق در نزدِ هر آدمِ خوب و بدی شناخته شده است . [ « معروف بودن عشق » همانگونه که عرفا و صوفیه می گویند از آنروست که خلقت جهان بر مبنای «حُبِّ ذاتی» صورت گرفته و عشق در تمام کائنات و موجودات جاری و ساری است . ]
منظور بیت : آدم درنده خُو و حیوان سیرت نمی تواند به مفهوم حقیقی کلمه بر عارفان عاشق غلبه کند .
و تازه اگر در مَثَل جانوری اهلی و یا درنده عاشق را بخورد . گوشتِ او به زهر مبدّل می شود و آن خورنده را می کُشد .
هر آنچه که به غیر از عشق باشد توسّطِ عشق خورده می شود . هر دو جهان (دنیا و آخرت) در برابرِ منقارِ عشق دانه ای بیش نیست . [ مأکول = خورده شده / نَول = منقار ]
برای مثال آیا ممکن است که دانه ، پرنده را بخورد ؟ و آیا کاهدان می تواند اسب را بخورد ؟ ( چَرَد – بچَرد ، چرا کند ) [ در این جهان هر پدیده ای به اعتباری اَکل است و به اعتباری مأکول . یعنی جهان زنجیره ای است از ظهور و اُفولِ مدام موجودات و یا به تعبیر صوفیه مجموعه ای است از خلع و لَبس های دائمی . و تنها وجود لایزالِ الهی است که باقی و سرمدی است و نیز کسانی که مظهرِ اسماء و صفات الهی شده اند چون قطرۀ وجودِ خود را به بحر بیکران هستی متصل کرده اند هرگز فنایی ندارند . ]
بندگی حضرت حق را پیشۀ خود کن تا شاید تو نیز عاشق شوی . زیرا بندگی نوعی کسب است که از طریق عمل به دست می آید . یعنی بندگی جنبۀ اکتسابی دارد و با سعی تلاش و عمل صالح حاصل گردد . [ لَعَلّ = شاید ]
بنده از بخت ، توقّعِ آزادی دارد . اما عاشق تا ابد هیچگونه توقّع آزادی ندارد . ( جَدّ = نصیب و بهره ، بخت و اقبال ) [ آزادی = در اینجا به معنی فراغت و آسودگی . یعنی کسی که حق تعالی را به خاطرِ نیل به نعیمش می پرستد آرزو دارد که اقبال الهی بدو روی کند و از بلا به راحت درآید . اما آنکه حق تعالی را عاشقانه می پرستد فراغت و آسودگی نمی طلبد بلکه به هر بلایی مرحبا گوید . زیرا اصولاََ بَلاخیز است خاصه عشق حقیقی . ]
بنده دائماََ (از آقای خود) خلعت و مستمری می طلبد . یعنی خصلت بنده اینست که پیوسته از آقای خود عطیه و اِنعام طلب کند . امی خلعت عاشق عبارت است از از دیدار حضرت معشوق . ( خِلعت = جامۀ فاخری که از طرف شخصی بزرگ به کسی بخشیده شود / اِدرار = مستمری ) [ بنده ای که خدا را به خاطر اِنعام و احسانش می پرستد مقامش پایین تر از بنده ای است که فقط لقای حق را می طلبد و هیچگونه طمعی به اِنعام و اِحسان او ندارد . جز دیدار او . ]
حقیقت عشق در کلام بشر نمی گنجد . زیرا عشق دریایی است که ژرفای آن ناپیداست .
قطره های دریا را نمی توان شمرد . یعنی همانطور که شمارش قطره های دریا محال است . شرح حقیقت عشق نیز با کلام بشری محال است . هفت دریای عالم در برابرِ دریای عشق ، حقیر و بی مقدار است . [ هفت دریا = قدما معتقد بودند که در نواحی گوناگونِ زمین ، هفت دریا وجود دارد بدین نام ها : دریای چین ، دریای مغرب ، دریای روم ، دریای سیاه ، دریای سرخ ، دریاچه خزر و خلیج فارس . ( شرح مثنوی شریف ، دفتر دوم ، ص 213 ) ]
ای فلانی این سخن پایان پذیر نیست . یعنی اسرار کبریا در کلام بشری نمی گنجد . پس به حکایت شیخ زمانه ( شیخ محمّد سَررَزی ) بازگرد . [ با اینکه مولانا به خود می گوید به ادامه حکایت شیخ بازگرد ولی به علّت غلیان معانی نمی تواند به ادامه حکایت بازگردد و دوباره ، فیلش یادِ هندوستان عالمِ الهی می کند و نکاتی ایراد می فرماید . ]
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…