چون جنین را نوبتِ تدبیر رُو / از ستاره سویِ خورشید آید او

همینکه جَنین بخواهد جان بگیرد . به جای ستاره ، آفتاب او را در این مرحله یاری می کند و به رشدش کمک می کند . [ در نجوم قدیم این گونه باور داشته اند که نطفه وقتی که به رَحِمِ مادر وارد می شود . تحت پرورش یکی از ستاذگان هفت گانه قرار می گیرد . در ماه اول ، زُحل او را تربیت می کند و در ماه دوم ، مشتری و در ماه سوم ، مریخ و در ماه چهارم ، خورشید . از اینرو می گفتند که جنین از چهار ماهگی روح پیدا می کند . و جنبش در رحم را آغاز می کند . در ماه پنجم ، زهره و در ماه ششم ، عطارد و در ماه هفتم ، قمر تربیت جنین را به عهده دارند . باز دوباره در ماه هشتم ، زحل او را می پروراند . ( شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 1363 ) ]

به هر حال مولانا می خواهد بگوید که هر موجود و پدیده ای در حرکت خود به سوی کمال ، تدریجاََ حرکت می کند . روند تکاملی آن ابتدا تحت تأثیر عوامل و علل ساده و بسیطی صورت می گیرد و هر چه بالنده تر شود . شرایط و عوامل پرورش و تکامل آن نیز پیچیده تر می شود . برای مثال ، نیازهای رشد کودک ، محدود است لذا عوامل رشد دهنده آن نیز متناسب با آن عمل می کند و هر چه کودک ، بالنده تر و بزرگتر می شود عوامل رشد دهنده او نیز باید متکامل تر و پیچیده تر شود .

برداشت دیگری که می توان از این ابیات ارائه داد این است که ، سالک در ابتدای سلوک همانند جَنین است . و در آغاز راه توسط راهبرها و شیوخ معمولی تربیت می شود و چون قابلیت بیشتر یافت . تحت تربیت و نظارت شیخ کامل قرار می گیرد . ( شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 1363 ) . البته این مسئله قابل تعمیم به همه عرصه های وجود است . هر پدیده متناسب با رشد و بالندگی اش ، عوامل رشد یافته تر و متکامل تری می طلبد تا به کمال مطلوب برسد .

چون که وقت آید که گیرد جان جَنین / آفتابش آن زمان گردد معین

وقتی که زمان جان گرفتن جَنین در شکم مادر فرا می رسد . آن هنگام آفتاب ، یاور آن جنین می شود و جَنین روح پیدا می کند .

این جنین در جنبش آید ز آفتاب / کآفتابش جان همی بخشد شتاب

این جَنین که در شکم مادر است از تربیت آفتاب به جنبش و حرکت در می آید . زیرا که آفتاب به وی جان می بخشد .

از دِگر اَنجُم به جز نقشی نیافت / این جَنین تا آفتابش برنتافت

جَنین از ستارگان دیگر ، جز نقشی ، چیز دیگری بدست نیاورد . تا اینکه آفتاب بر آن جَنین بتابد و به تربیت حقیقی او آغاز کند . [ انجُم = ستارگان ]

از کدامین ره ، تعلّق یافت او / در رَحِم با آفتابِ خوب رُو ؟

جَنین در رحم از کدامین راه به آفتاب زیبا رخسار وابستگی یافت ؟

از رهِ پنهان که دور از حِسِ ماست / آفتابِ چرخ را بس راههاست

از یک راهِ پنهانی ، جنین با آفتاب پیوند یافت که این راه از حیطه حواس ، خارج است . آفتاب سپهر ، راههای نهانی بسیار دارد .

آن رهی که زَر بیابد قوت ازو / و آن رهی که سنگ شد یاقوت ازو

این راه همان راهی است که کانِ طلا از آن تغذیه می شود و این راه همان راهی است که سنگ به واسطه آن به یاقوت مبدّل می گردد .

و آن رهی که سرخ سازد لعل را / و آن رهی که برق بخشد نعل را

و این راه همان راهی است که به لعل ، سرخی می بخشد و همان راهی که نعل را درخشان می سازد . [ یعنی از برخورد سمِ اسبان تیز تک با سنگ ، جرقه هایی برمی خیزد . [ مصراع دوم می تواند اشاره باشد به آیه 2 سوره عادیات . « سوگند به تیزتکانی که با سمِ خود از سنگ ها ، آتش برآورند » ]

و آن رهی که پخته سازد میوه را / و آن رهی که دل دهد کالیوه را

و این را همان راهی است که میوه را می پزد و آن راه ، راهی است که آدم ترسو را قوت قلب می دهد . [ کالیوه = نادان و احمق ، سرگشته و پریشان ، در اینجا به معنی آدم ترسو و بیمناک استعمال شده ]

بازگو ای بازِ پَرّ افروخته / با شه و با ساعدش آموخته

آن پهلوان دوباره گفت : ای باز پر افروخته الهی ، یعنی ای بازی که بالهای تو با نور خداوند روشنی یافته ، و ای آن بازی که دست پروردۀ شاه هستی . یعنی شاه حقیقی جهان هستی ، تو را پرورش داده است .

بازگو ای بازِ عنقا گیرِ شاه / ای سپاه اشکن به خود ، نَی با سپاه

ای که شکار و صید تو عنقا و سیمرغ است . ای که یک تنه و بدون کمک گرفتن ، لشکریان و سپاهیان را شکست می دهی . [ عنقا = مخفف عنقاء به معنی سیمرغ ]

اُمّتِ وَحدی ، یکی و صد هزار / بازگو ای بنده بازت را شکار

تو به ظاهر یک نفری ولی بر حسب باطن ، گویی که صد هزار نفری . این راز را فاش کن . ای کسی که این بنده ، صید و شکار باز بلند پرواز توست . [ مصراع اول اشاره است به آیه 120 سوره نحل . « همانا ابراهیم ، امتی فرمانبردار و خاشع خدا بود »

در محلِ قهر ، این رحمت ز چیست ؟ / اژدها را دست دادن ، راهِ کیست ؟

این چیست که در جایی که باید خشم و قهر نشان دهی ، مهربانی می کنی . این چه منطقی است که به اژدها مهلت و فرصت می دهی ؟ [ دست دادن = غلبه کردن و در اینجا به معنی مهلت دادن ]