تهدید کردن فرعون و جواب گفتن موسی علیه السلام | شرح و تفسیر

در هزیمت از تو افتادند خلق / در هزیمت کُشته شد مردم ز زَلق

مردم هنگام هزیمت و فرار بر زمین افتادند و عدّه زیادی زیرِ دست و پا هلاک شدند . یعنی همینکه دیدند عصای تو به اژدها تبدیل شد ترسیدند و با شتاب و پریشانی گریختند ولی در اثنای فرار پایشان لرزید و روی هم افتادند . [ زَلق = لغزیدن ]

لاجَرَم مردم تو را دشمن گرفت / کینِ تو در سینه ، مرد و زن گرفت

ناگزیر مردم با تو دشمن شدند و زن و مرد ، کینۀ تو را به دل گرفتند .

خلق را می خواندی ، بر عکس شد / از خِلافت ، مردمان را نیست بُد

تو مردم را به سوی خود فرا می خواندی . ولی کار ، وارونه شد و مردم چاره ای ندیدند جز مخالفت و ستیز با تو . [ از خِلافت = از مخالفت با تو ]

من هم از شَرّت اگر پس می خَزَم / در مکافاتِ تو ، دیگی می پَزم

تازه اگر می بینی من در دفعِ شرّ تو مسامحه می کنم . بدان که برای کیفر دادن تو سرگرمِ زمینه سازی هستم . [ اینگونه نیز می توان معنی کرد : اگر چه من خود نیز از شرّ تو می گریزم . امّا برای کیفر دادن به تو حیله ای فراهم می کنم ( نثر و شرح مثنوی شریف ، دفتر سوم ، ص 134 ) / دیگی می پزم = نظیر این ضرب المثل است : « آشی برایت می پزم که یک وجب روغن داشته باشد » این را در مقامِ تهدید گویند . ( امثال و حکم ، ج 1 ، ص 37 ) ]

دل از این بَرکن که بفریبی مرا / یا بجز فَی پس رَوی گردد تو را

خلاصه فکرِ فریفتن مرا از سرت بیرون کن و بدان که بجز سایه ات کسی به دنبالِ تو راه نمی افتد . [ فَی = سایه ]

تو بدان غِرّه مشو کِش ساختی / در دلِ خلقان ، هراس انداختی

تو به آن کارهای خارق العاده ات که موجبِ بیم و هراس مردم شد مغرور مشو .

صد چنین آریّ و ، هم رسوا شوی / خوار گردی ، ضُحکۀ غوغا شوی

اگر صد نوع از این کارهای عجیب هم که انجام دهی ، باز رسوا و حقیر خواهی شد و عوام الناس تو را مسخره خواهند کرد . [ ضُحکه = کسی که بر او بسیار خندند / غوغا = مردم فرومایه ، جمعیت مختلفِ مردم ]

همچو تو سالوس بسیاران بُدند / عاقبت در مصرِ ما رسوا شدند

نظیر تو بسیاری از فریبکاران آمدند . ولی سرانجام در سرزمینِ مصر بدنام و رسوا شدند . [ سالوس = مکّار ، فریبکار ، چاپلوس / مصر = در اصل به معنی حد و مرز میان دو چیز یا دو قطعه زمین است . شهر را از آنرو مصر گویند که محدود است . راغب ، مصر را به هر شهرِ محدود اطلاق کرده است ( مفردات ، ص 489 ) ]

جواب گفتن موسی به فرعون در تهدیدی که می کردش

گفت با امرِ حقم ، اِشراک نیست / گر بریزد خونم امرش ، باک نیست

حضرت موسی (ع) در جوابِ فرعون گفت : من در کارِ مشیّتِ الهی هیچگونه شرکت و دخالتی ندارم . اگر مشیّتِ او چنین اقتضاء کند که خونم ریخته شود باکی ندارم . [ بنابراین تو نیز دعوت مرا از من مدان بلکه از مشیّتِ الهی بدان و دست از خصومت بردار . ]

راضیم من ، شاکرم من ای حریف / این طرف رسوا و ، پیشِ حق ، شریف

ای که با من و دعوتِ من رقابت و دشمنی می ورزی . من خرسندم از اینکه در دنیا رسوا و بدنام شوم ولی در پیشگاهِ الهی ، ارجمند و آبرومند . [ حریف = رفیق ، همراه ، دشمن ، رقیب ]

پیشِ خلقان ، خوار و زار و ریشخند / پیشِ حق ، محبوب و مطلوب و پسند

خرسندم از اینکه در نظرِ مردم خوار و ذلیل و مضحکه باشم ولی در پیشگاهِ خدا بنده ای محبوب و مطلوب و موردِ رضایتِ او باشم .

از سخن می گویم این ، ور نی خدا / از سیه رویان کُند فردا تو را

این حرف ها را در پاسخِ تو زدم و اِلّا می دانم که خدا تو را فردا از سیه رویان خواهد کرد .

عزّت آنِ اوست ، و آنِ بندگانش / ز آدم و ابلیس بر می خوان نشنانس

ارجمندی تنها به خدا و بندگانِ برگزیده اش اختصاص دارد . آثارِ عزّت و ذلّتِ حقیقی را از داستان آدم و ابلیس دریاب . [ مصراعِ اوّل اشاره است به قسمتی از آیه 8 سورۀ منافقون « … و ارجمندی از آنِ خداست و رسولش و مؤمنان ولی دو رویان ندانند » ]

شرحِ حق ، پایان ندارد ، همچو حق / هین دهان بَربَند و ، برگردان وَرَق

شرح افعال و صفاتِ حق تعالی همانندِ ذاتِ او پایانی ندارد . پس ای فرعون ، خموشی گزین و ورق را برگردان و موضوعِ گفتگو را عوض کن . [ ورق برگرداندن = موضوع سخن را عوض کردن ، مطلب را عوض کردن ، خاموش شدن ( فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی ، ج 9 ، ص 242 ) انقروی گوید : منظور اینست که ورقِ عالَمِ ظاهر را برگردان تا از باطنِ آن آگاه شوی ( شرح کبیر انقروی ، جزو اوّل ، دفتر سوم ، ص 402 ) ]

پاسخ فرعون به موسی (ع)

گفت فرعونش ، وَرَق در حُکمِ ماست / دفتر و دیوانِ حُکم ، این دَم مراست

فرعون گفت : ای موسی ، دفتر این جهان در اختیار ماست یعنی من حاکم بر سرنوشتِ و مقدّراتِ مردمم . در این زمان ، دفتر و دیوانِ حکم رانی در دستِ من است . [ ورق در حکم کسی بودن = دفتر یا کتاب در تسلّطِ کسی بودن ، یا به قول امروز : برگ برنده در دست ما و یا کسی بودن ، حاکم بر امری یا موضوعی بودن ( فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی ، ج 9 ، ص 243 ) ]

مر مرا بخریده اند اهلِ جهان / از همه عاقل تری تو ای فلان ؟

مردم دنیا حکومتِ مرا پذیرفته اند . ای فلانی (موسی) مگر تو از همۀ مردم عاقل تری ؟

موسیا خود را خریدی ، هین برو / خویشتن کم بین ، به خود غِرّه مشو

ای موسی ، برو که واقعاََ خودخواهی . کمتر خودخواهی کن و شیفتۀ خود مشو .

جمع آرم ساحرانِ دهر را / تا که جهلِ تو نمایم شهر را

همۀ جادوگران روزگار را اینجا جمع می کنم تا نادانی تو را به همه اهالی شهر نشان دهم . [ اشاره است به آیات 56 تا 58 سورۀ طه « فرعون به موسی گفت : آیا نزدِ ما آمده ای که با سِحرِ خود ، ما را از سرزمینمان بُرون کنی ؟ البته ما سِحری همسانِ سِحرِ تو آوریم . میانِ ما و خود ، وعده گاهی معین کن که ما و تو آن را خلاف نکنیم . آن وعده گاه نسبت به ما و تو یکسان باشد . ]

این نخواهد شد به روزی و دو روز / مُهلتم دِه تا چهل روزِ تموز

ای موسی ، با یکی دو روز ممکن نیست . یعنی جمع کردن این همه جادوگر با یکی دو روز میسّر نمی شود . تا چلّۀ تابستان به من مهلت بده تا ساحران را جمع کنم .

جواب موسی (ع) به فرعون

گفت موسی : این مرا دستور نیست / بنده ام ، اِمهالِ تو مأمور نیست

موسی گفت : اجازۀ این کار با من نیست . من بنده ای بیش نیستم و از بارگاهِ الهی به من امر نشده است که تو را مهلت دهم .

گر تو چیریّ و ، مرا خود یار نیست / بندۀ فرمانم ، بدآنم کار نیست

هر چند که تو فرمانروایی و من بر حسب ظاهر یاوری ندارم . من مطیع و فرمانبردار امرِ حق تعالی هستم و کاری به این کارها ندارم .

می زنم با تو به جِد تا زنده ام / من چه کارۀ نصرتم ؟ من بنده ام

من تا زنده ام با جدّیت و پشتکار به تو پیکار می کنم . من مطیع امرِ حضرتِ حق ام . من به یاری و نصرت او چه کار دارم ؟ [ من فرمانِ حق را اجرا می کنم ، کاری به نتیجه اش ندارم و مقیّد به این نیستم که که مشیّتِ حق ، مرا بر تو غلبه دهد « تیغِ حق ام نیستم تیغ هوی » زیرا توحیدِ خالص چنین ایجاب می کند که بنده در راهِ بندگی در غمِ سود و زیان شخصی خود نباشد . بلکه تنها در اندیشۀ پرستش ذاتِ اقدس الهی باشد . ]

می زنم تا در رسد حکمِ خدا / او کند هر خصم از خصمی جدا

آنقدر با تو پیکار می کنم تا داوری و حکمِ حق برسد . زیرا اوست که میانِ دشمنان قضاوت می کند . [ مصراع دوم اشاره است به یکی از اسماء الهی یعنی فاتح ( = گشاینده ) دارد . و از جمله معنی آن فیصله دهنده میانِ حق و باطل است . چنانکه در قسمتی از آیه 89 سورۀ اعراف به همین معنا آمده است « … و تویی بهترین داوران و فیصله دهندگان » ]

جواب فرعون به موسی (ع) و وحی آمدنِ موسی (ع) را

گفت : نی نی مهلتی باید نهاد / عشوه ها کم دِه تو ، کم پیمای باد

فرعون به موسی گفت : نه نه باید به من مهلت دهی . کمتر نیرنگ بکار گیر و کمتر کارهای بیهوده کن و کمتر یاوه سرایی کن . [ عِشوه = فریب و نیرنگ / باد پیمودن = کار بی فایده و بیهوده کردن ، سخنِ بیهوده گفتن / باد پیما = کسی که کار بی فایده کند و سخن لغو گوید ]

حق تعالی ، وحی کردش در زمان / مُهلتش دِه مُتَّسع ، مَهراس از آن

حق تعالی در همن وقت به موسی وحی کرد که به فرعون مهلتی طولانی بده و از او بیمناک مباش . [ مُتّسع = فراخ ، طولانی ]

این چهل روزش بده مُهلت به طَوع / تا سِگالد مکرها او نوع نوع

این چها روز را با کمالِ میل به او مهلت بده تا حیله های گوناگون بیندیشد . [ طَوع = اطاعت کردن / به طَوع = از روی میل ]

تا بکوشد او ، که نی من خفته ام ؟ / تیز رَو ، گُو پیشِ رَه بگرفته ام

این مهلت را به فرعون بده تا هر چه می خواهد برای مکر و فریب تلاش کند . مگر من خوابیده ام ؟ با شتاب نزدِ فرعون راهی شو و این مطلب را به بگو . ای موسی بیمناک مشو که من در کمینِ او هستم ( شرح کبیر انقروی ، جزو اوّل ، دفتر سوم ، ص 406 ) [ وجه دیگر معنی مصراع دوم « به او بگو شتاب کن که من راهش را سد کرده ام » ( شرح مثنوی شریف ، دفتر سوم ، ص 135 ) مصراع اول اشاره دارد به قسمتی از آیه 255 سورۀ بقره « خداوند یگانه است و جز وی خدایی نیست . اوست زندۀ پاینده . وی را فرو نگیرد خواب و پینکی … » / ره بگرفته ام = اشاره دارد به آیه 14 سورۀ فجر « پروردگارت در کمینگاه است » ]

حیله هاشان را همه بر هم زنم / و آنچه افزایند من بر کم زنم

من همۀ حیله های فرعون را خنثی می کنم و هر چه فرعونیان بر مکر و طغیان خود افزایند من آن را می کاهم و شدّت و حدّت آن را در هم می شکنم . [ کم زدن = کاستن و کوتاه کردن ]

آب را آرند و ، من آتش کنم / نوش و خوش گیرند و ، من ناخوش کنم

اگر آنها آب بیاورند ، من آن را به آتش مبدّل می کنم و شیرینی و گوارایی آنان را به ناخوشی دگرگون می سازم . خلاصه نقشه هاشان را نقشِ بر آب می کنم .

مِهر پیوندند و ، من ویران کنم / آنکه اندر وَهم نآرند ، آن کنم

اگر با یکدیگر پیوندِ عشق و دوستی برقرار کنند . آن پیوند را می گسلم و خلاصه کاری با آنها می کنم که به مُخیّلۀ هیچکدام شان خطور نکند . [ در شش بیت اخیر ، شمه ای از قدرت مطلقۀ خضرت حق بیان شده . مشیّتِ الهی ، از همۀ علل و اسباب طبیعی و مادّی بالاتر است . رجوع کنید به شرح ابیات 829 تا 833 دفتر اوّل ]

تو مترس و ، مهلتش دِه دُم دراز / گو : سِپه گِرد آر و ، صد حیله بساز

ای موسی ، از فرعون بیمناک مشو و مهلتی طولانی به او بده و به او بگو سپاهیانِ خود را جمع کن و صد نوع مکر و حیله فراهم آر .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد