بیان حیله دفع مغبون شدن ، در بیع و شرا | شرح و تفسیر

مکرِ هر کس کو فرو شد ، یا خَرَد / همچو سِحرست و ، ز راهم می بَرَد

آن صحابی گفت : هر کس که به من چیزی می فروشد و یا چیزی از من می خرد ، فریب و نیرنگش مانندِ جادو مرا تحتِ تأثیر قرار می دهد و مرا به بیراهه می کشد و به اشتباهم می اندازد .

گفت : در بیعی که ترسی از غِرار / شرط کن سه روز خود را اختیار

پیامبر (ص) فرمود : تو که می ترسی در معامله سرت را کلاه بگذارند . هنگامِ خریدن کالا ، سه روز مهلتِ فسخِ معامله را از طرفِ مقابل بگیر .

که تأنّی هست از رحمان یقین / هست تعجیلت ز شیطان لعین

زیرا درنگ از پروردگار است و شتاب از شیطان ملعون . [ اشاره به روایت « درنگ از خداوند است و شتاب از شیطان » ( احادیث مثنوی ، ص 95 ) ]

پیشِ سگ چون لقمۀ نان افکنی / بو کُند ، آنگه خورد ای مُعتَنی

ای کسی که به نیاز خود توجه داری ، اگر یک لقمه نان پیشِ یک سگ بیندازی . آن سگ ابتدا لقمه را بو می کند و بعد می خورد . ( مُعنَنی = اعتنا کننده ، اهتمام کننده ) [ مولانا سگ را مثال می زند تا انسان ها حساب کار خود را بکنند . در جایی که سگ بلاتأمل چیزی نمی خورد . ای انسان تو که عقل داری نباید هر فکر و اندیشه ای را بلاتحقیق قبول کنی . ]

او به بینی بُو کُند ، ما با خِرَد / هم ببوییمش به عقلِ مُنتَقَد

سگ بوسیلۀ قوّه شامّه خود ، لقمه را بو می کند و ما در عوض عقل داریم و با عقل سالم همۀ افکار و اندیشه ها را می بوییم . [ مُنتَقَد = نقّادی شده ، ناب ]

با تأنّی گشت موجود از خدا / تا به شش روز این زمین و چرخ ها

این زمین و آسمان از طرفِ حق تعالی طیِ شش روز تدریجاََ پدیدار شد . [ در چند آیه از قرآن کریم نظیر آیه 59 سورۀ اعراف ، آیه 3 سورۀ یونس ، آیه 7 سورۀ هود ، آیه 59 سورۀ فرقان و آیه 3 سورۀ سجده ، خلقت آسمان ها و زمین را طی شش یوم ( = روز ) دانسته که البته منظور از یوم ، روزِ معمولی نیست بلکه منظور برهۀ زمانی است . یعنی خلقت آسمان ها و زمین طی شش برهۀ زمانی آفریده شده است . ]

ور نه قادر بود کو کُن فَیَکُون / صد زمین و چرخ آوردی بُرون

و اِلّا خداوند می توانست به محضِ گفتن کلمۀ وجودیّۀ کُن ( = باش ) به همه چیز جامۀ هستی بپوشد و صدها زمین و آسمان بیافریند . [ رجوع شود به شرح بیت 1789 دفتر اوّل و شرح بیت 2466 دفتر اوّل . ]

آدمی را اندک اندک آن هُمام / تا چهل سالش کُند مردِ تمام

آن خداوندِ بزرگ ، انسان را تدریجاََ در مدتِ چهل سال به کمال می رساند .

گر چه قادر بود کاندر یک نَفَس / از عدم پَرّان کند پنجاه کس

و اِلّا می توانست که در یک آن ، پنجاه نفر را از کتمِ عَدم به منصّۀ وجود درآورد .

عیسی قادر بود کو از یک دعا / بی توقّف بَرجَهاند مُرده را

در جایی که حضرتِ عیسی (ع) با یک دعا می توانست بیدرنگ مُرده ای را زنده کند .

خالقِ عیسی بنتواند که او / بی توقّف مردم آرد تُو به تُو ؟

آیا آفرینندۀ عیسی (ع) نمی تواند که بیدرنگ انسان های بیشماری را پدید آورد ؟

این تأنّی از پیِ تعلیمِ توست / که طلب آهسته باید بی سُکُست

این تأنّی و درنگ تماماََ برای تعلیم و تربیتِ توست . زیرا که طلب باید آهسته و بی وقفه باشد . [ بی سُکُست = بی وقفه ، ناگسسته ]

جُو یَکی کوچک که دایم می رود / نه نَجِس گردد ، نه گنده می شود

برای مثال ، جویبارِ باریکی که دایماََ در جریان است . نه نَجِس می شود و نه بویِ تعفّن می گیرد .

زین تأنّی زاید اقبال و سُرور / این تأنّی ، بیضه ، دولت چون طیور

تأنّی و درنگ موجبِ خوشی و سعادتِ آدمی می شود . درنگ مانندِ تخم ، و خوشی و سعادت مانندِ پرنده است .

مرغ کی مانَد به بیضه ای عَنید ؟ / گر ه از بیضه همی آید پدید

ای حق ستیز ، هر چند که پرنده از تخم پدید می آید ، پرنده چگونه ممکن است که شبیه تخم باشد ؟ [ عَنید = معاند ، دشمن ، ستیزه گر ]

باش تا اجزای تو چون بیضه ها / مرغ ها زایند اندر انتها

صبر کن تا هر یک از اجزای تو در پایانِ کار ، مانندِ تخمِ پرنده ، پرندگانی پدید آورد . [ این ابیات بیان کنندۀ تجسمِ اعمال است . بدین معنی که هر یک از مکنونات و خصایل آدمی در نشئۀ دیگر به صورتی تجسم می یابد . امّا سببِ اینکه این مکنوناتِ روحی را به اعضای بدن نسبت داده اینست که خصایل و نیّاتِ روحی شخص بوسیلۀ اعضایِ بدنش به صورتِ انجامِ اعمالی خاص جلوه می کند . به اصطلاح ذکر وسیله کرده ، امّا صاحبِ وسیله را موردِ نظر قرار داده است . بنابراین صفات و ملکاتِ نهفته در آدمی مانندِ تخمِ پرندگان ، پس از مدتی به صورت جوجه متمثّل می شود . از یک تخم ، بومِ شوم پدید می آید و از آن دیگر ، همای همایون بال . ]

بیضۀ مار اَرچه مانَد در شَبَه / بیضۀ گنجیشک را ، دور است ره

هر چند تخمِ مار شبیه تخمِ گنجشک است امّا در اصل میانِ تخمِ مار و گنجشک تفاوتِ بسیاری است .

دانۀ آبی به دانۀ سیب نیز / گرچه ماند ، فرق ها دان ای عزیز

مثال دیگر ، ای عزیز ، دانۀ گلابی شبیه دانۀ سیب است امّا بدان که میانِ آن دو نیز تفاوت هایی است .

برگ ها همرنگ باشد در نظر / میوه ها هر یک بُوَد نوعی دگر

مثال دیگر ، برگ ها نیز ظاهراََ همرنگِ یکدیگرند . امّا میوه های مختلفی می دهند .

برگ های جسم ها ماننده اند / لیک هر جانی به ریعی زنده اند

همینطور جسمِ آدمیان ظاهراََ شبیه یکدیگر است امّا هر روحی به وسیلۀ چیزی زنده است . [ رَیع = حاصل و محصول ]

خلق در بازار یکسان می روند / آن یکی در ذوق و ، دیگر دردمند

مثال دیگر ، مردمان در کوچه و بازار ظاهراََ مثلِ هم رفتار می کنند و امّا یکی در شادی است و آن دیگری در اندوه .

همچنان در مرگ یکسان می رویم / نیم در خُسران و ، نیمی خسرویم

همینطور به هنگامِ مرگ ، همه ظاهراََ مانندِ یکدیگر جان می دهیم یعنی همگی ما بالاخره دیر یا زود طعمِ مرگ را می چشیم و از این نظر مانندِ یکدیگریم . امّا بر حسب باطن ، نیمی از ما زیانکاریم و نیمی دیگر کامیاب . یعنی جملۀ خلایق خواهند مُرد و مرگ به یکسان صالح و طالح را هدف قرار می دهد . امّا برای یکی عُروضِ مرگ ، دروازۀ سعادت جاودان است و برای دیگر ، مرداب تیره روزی . [ خُسرو = پادشاه ، در اینجا به معنی کامیاب است ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر حکایت بعد