تشبیه کردن قرآن مجید را به عصای موسی | شرح و تفسیر در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر سوم ابیات 1197 تا 1244
نام حکایت : خواب دیدن فرعون آمدن موسی را و تدارک اندیشیدن
بخش : 16 از 17 ( تشبیه کردن قرآن مجید را به عصای موسی )
هر چند ماجرای ولادت حضرت موسی (ع) در تفاسیر قرآن کریم و تواریخ به صورت های مختلف نقل شده . ولی این مطلب موردِ اتفاق است که نجات یافتن موسی از دستِ قهر و ستمِ فرعونی با مشیّتِ الهی و عنایتِ ربّانی بوده است . تورات در نقلِ این ماجرا به اجمال و اختصار سخن گفته و از تفصیلِ آن اجتناب ورزیده است . پس از آنکه منجّمان و خواب گزاران ، فرعون را از ولادت موسی می آگاهانند . به دستور فرعون ، فرزندانِ ذکورِ بنی اسرائیل قتل عام می شوند و …
متن کامل « حکایت خواب دیدن فرعون آمدن موسی را و تدارک اندیشیدن » را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید .
الطافِ خداوندی به حضرت محمد مصطفی (ص) وعده داد که : ای محمد ، اگر تو بمیری ، این کتاب ( قرآن کریم ) نخواهد مُرد . [ اشاره است به آیه 9 سورۀ حِجر « ما قرآن را فرو فرستادیم و ماییم نگه داران آن »
بنابراین قرآن کریم در طول اعصار و قرون در معرض تحریف قرار نگرفته است . خوارزمی گوید : پس در آن کُتب ( کتب اسمانی پیشین ) تحریف واقع شده ، امّا ای محمد ، نگه دارندۀ قرآن در جمیع اَزمان ، منم . هم در ایّامِ حیاتِ تو و هم در زمان ملاقات باری ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 523 )
من کتاب و معجزۀ تو را ارجمند و عالیقدر نگه می دارم و نمی گذارم که هیچ تحریف کننده ای ، آن را تحریف کند . [ بیش و کم کن = آنکه طبق غرض بر کلامی می افزاید و از آن می کاهد ، تحریف کننده ]
من تو را در دو جهان حفظ می کنم و نکوهشگران را از صدمه زدن به سُنّت باز می دارم . [ حدیث = در لغت به معنای نو ، تازه و جدید است . از اینرو در چند آیه از قرآن کریم ، این نام بر قرآن اطلاق شده زیرا مطالب آن همیشه تازه و جاودانه است . از جمله در آیه 50 سورۀ مرسلات ، امّا در علم « درایه » به قول و فعل و تقریر معصوم ، «حدیث» گویند . بنابراین سُنّتِ پیامبر (ص) را نیز حدیث گویند . چون در بیت قبل راجع به حفظ قرآن کریم از آسیبِ تحریف کنندگان سخن به میان رفته ، مناسب است که حدیث را به معنی سُنّتِ پیامبر (ص) بگیریم . ]
هیچکس نمی تواند کاست و فزودی در قرآن کریم پدید آورد . تو بهتر از من ، حافظ و نگهبانی جستجو مکن .
هر روز بر جلوه و شکوه آیین تو می افزایم و نام تو را روی سکۀ طلا و نقره حک می کنم . [ آیین تو ، رواج می یابد و تو سلطان و فرمانروا بر دل ها می شوی . چنانکه در قرون پیشین شعار لااله الاالله و محمد رسول الله روی سکه های کشورهای اسلامی حک می شد و حتّی آن را بر طلسمات نیز نقش می کردند . ]
برای تو مِنبر و مِحرابی فراهم می آورم به جهت وحدت و اتحادی که میان من و تو است . خشم تو به منزلۀ خشمِ من است . [ این بیت اشاره است به اینکه خلیفه عین مستخلف است . رجوع کنید شرح ابیات 672 تا 689 دفتر اوّل ]
اینک مؤمنان از ترس گزندِ کافران ، نام تو را پنهانی می آورند و هرگاه به نماز ایستند . نهانی نماز را به جا می آورند . [ اشاره است به سه سال آغازین بعثت حضرت ختمی مرتبت (ص) ]
یا محمد از بیم و هراس کافران ملعون ، آیین تو در زیرِ زمین پنهان می شود .
من در همۀ عالَم ، مناره های مسجد برپا می دارم و دو چشم عاصیان را کور می کنم . [ عاق = نافرمان ، سرکش ]
پیروان تو ، شهرها و سرزمین ها رافتح می کنند و صاحبِ مقام و مرتبه ای می شوند و آیین تو جهانگیر می شود . [ ز ماهی تا به ماه = از زمین تا آسمان ، منظور اینست که سراسرِ جهان به آیین تو در خواهد آمد ]
یا محمد ، آیینِ تو را تا به گاهِ رستاخیز باقی نگه می داریم . ای بندۀ برگزیدۀ ما ، هرگز از منسوخ شدن آیینت بیمی نداشته باش .
ای فرستادۀ ما تو جادوگر نیستی . تو صادق و راستگویی و با موسی ، هم خرقه و همکاری . [ خرقه = در میان صوفیان رمز و راز و آدابی خاص دارد که شرح آن در توضیح بیت 685 دفتر اوّل گذشت / هم خرقه بودن = از اصطلاحات صوفیه است . از آنرو که هم حضرت محمد (ص) و هم حضرت موسی (ع) ، خرقۀ رسالت و نبوت را از دستِ ولایت و هدایت حضرت حق تعالی گرفته و یک هدف و یک مقصود را دنبال کرده اند ]
قرآن کریم برای تو به مثابۀ عصای موسی (ع) است یعنی همانگونه که عصای موسی ، معجزۀ الهی بود و همۀ افسون ها و حیله های افسون گران را فرو بلعید و محو کرد . قرآن عزیز تو نیز بسانِ اژدهایی دمان ، بساطِ کُفر و اِلحاد را فرو می بلعد و محو می سازد .
اگر چه جسمِ تو در زیرِ خاک خُفته است ولی کلماتِ حقّی را که گفته ای باید همچون عصای موسی (ع) بدانی . یعنی سخنان تو همه مؤثر و نافذ است .
تباهکاران و آنان که قصد و غَرَضی دارند نمی توانند به عصای تو دست یازند . بنابراین ای شاهِ دین ، به خوابی فرخنده فرو رو . [ مصراع اوّل اشاره است به آیه 79 سورۀ واقعه « قرآن را درنیابند مگر پاکان » ]
جسم تو خوابیده است امّا نورِ جانت در عالَمِ ملکوت می تابد و کافران برای جنگ با تو کمان برکشیده اند . [ خوارزمی گوید : ای حبیب ذوفنون اگر چه کافرانِ جاهل ، تو را ساحر و مجنون نام نهند ، غم و اندوه در خاطرِ خود راه مده ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 523 ) ]
متفلسفان هر گاه بخواهند نسبت به قرآن کریم ، یاوه گویی کنند . کمانِ نورِ جانت ، آنان را آماج تیرهای خود می سازد . ( قوس = کمان ) [ توضیح فلسفی و منظور مولانا از آن در شرح بیت 1636 دفتر دوم ]
حضرت حق ، هر چه به پیامبر (ص) وعده داده بود و حتّی بیش از آن انجام داد . پیامبر (ص) در روضۀ شریفش خوابید ولی بخت و اقبال او نخوابید .
ساحر مُرده به دو فرزندش گفت : جان پدر ، هر گاه ساحر به خواب رود ، کارِ او نیز از جلوه و رونق می افتد .
سپس آن دو جوان ، بر قبرِ پدرشان بوسه زدند و برای جنگِ بزرگی که با موسی داشتند رهسپار مصر شدند .
وقتی که به منظور آن کار به مصر درآمدند . سراغ موسی و خانه اش را گرفتند .
اتفاقاََ به هنگام درآمدن آن دو به مصر ، موسی زیر یک درختِ خرما خوابیده بود .
خلاصه مردم ، موسی را به آن دو نشان دادند و گفتند : بروید به سوی نخلستان و او را در آنجا پیدا کنید .
وقتی که آن دو ساحر به آن نخلستان آمدند . در زیر درختِ خرما ، شخصی را دیدند که بر حسبِ ظاهر خوابیده بود ولی بر حسب باطن بیدار بود و بر تمامِ جهان هستی اگاهی داشت . ( خرما بن = درخت خرما ) [ خوارزمی گوید : چون نزدیک او آمدند ، خفته ای دیدند ، دلِ او بیدار و سرمستی دیدند به غایت هشیار ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 523 ) ]
آن مردِ خفته (موسی) برای آسایش جسم ، دو چشمِ سَر را بسته بود ولی از آسمان تا زمین را زیرِ نظر داشت . [ عرش = شرح بیت 3487 دفتر اوّل ]
بسیاری از مردم چشمِ سرشان بیدار است ولی چشمِ دلشان به خواب رفته است . مگر چشم های مادّی و دنیایی می تواند چیزی هم ببیند ؟
آن کسی که دلی بیدار داشته باشد ، اگر فرضاََ چشمِ سرش هم که بسته باشد . صد نوع بینایی در باطنش شکوفا می شود . [ ملاهادی سبزواری گوید : در حقیقت او انسانی ملکوتی و بلکه لاهوتی است و او را خوابی نیست ( شرح اسرار ، ص 205 ) ]
اگر تو اهلِ دل نیستی ، دست کم بیدار باش و شب زنده داری کن و در جستجوی دل باش و با نَفسِ امّاره ات به مجاهده مشغول شو ( شرح کبیر انقروی ، جزو اوّل ، دفتر سوم ، ص 458 )
هر گاه دلت به حق بیدار شد ، راحت بخواب . زیرا چشمِ دلت از هفت آسمان و جهاتِ ششگانه غایب و غافل نمی شود . [ در برخی نسخه ها به جای «هفت» «پنج» آمده که منظور حواس پنجگانه است ( شرح ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 458 ) ]
پیامبر (ص) فرمود : هر چند چشمانم به خواب می رود ولی کی ممکن است که دلم به خواب رود ؟ ( وَسَن = چُرت ، خواب سنگین ، مطلق خواب را گویند ) [ اشاره است به حدیثی که شرح آن در بیت 39 دفتر دوم گذشت ]
اگر فرضاََ نگهبان خفته باشد ، شاه که بیدار است . جانم فدای خفتگانِ بیدار دل . [ اگر حواسِ ظاهره به خواب رود باکی نیست زیرا پادشاهِ دل عارفان در کشور وجودشان بیدار است ]
ای که اهلِ معنویتی ، اگر بخواهم مسئلۀ بیدار دلی و روشن بینی عارفان را بیان کنم . قطعاََ در هزاران مثنوی نیز نمی گنجد . [ در هشت بیتِ اخیر ، معلوم شد که بیداری حقیقی آن است که دل به حق بیدار باشد نه آنکه حواسِ ظاهره بر کنار باشد . چنانکه حضرت مولانا در ابیات 409 تا 413 دفتر اوّل، بیداری در امورِ دنیوی و حسّی را خواب و خیالی بیش نمی داند ]
خلاصه وقتی آن دو جوان ساحر موسی را دیدند که به خوابی ژرف فرو رفته ، خود را آماده دزدیدن عصا کردند . [ ساز = آماده و معیا ]
آن دو ساحر آهنگِ عصا را کردند و گفتند : باید از پشتِ سرش برویم و عصا را برباییم .
چون کمی جلوتر رفتند ، عصا به حرکت و جنبش درآمد .
آن عصا چنان لرزید که آن دو ساحر از ترس ، بر جای خود خشکیدند . [ وَجا = شرح بیت 1176 دفتر سوم ]
سپس آن عصا به اژدهایی تبدیل شد و هجوم آورد و رنگ از رویشان پرید و پا به فرار گذاشتند .
از ترس اژدها شروع کردند به دویدن ولی پی در پی سکندری می خوردند و در هر سراشیبی به زمی می غلتیدند . [ نهیب = ترس و بیم ، هول و هراس ، تشویش و اضطراب ]
آن دو ساحر یقین کردند که موسی ، فرستادۀ الهی است زیرا آنان حدود سِحر و ساحری را کاملاََ می شناختند .
سپس آن دو ساحر دچارِ اسهال و تبِ شدید شدند و حتّی نزدیک بود که جان دربازند . [ نَزع = معنی اصلی آن کندن است ولی معمولاََ به حالت جان کندن و کنده شدن روح از بدن اطلاق می شود ]
بی درنگ مردی را برای پوزش خواهی از گستاخی خود نزد موسی (ع) فرستادند .
چنین گفتند : مقصودِ ما این بود که آیا تو پیامبری یا ساحر . و اِلّا اگر حسادت موجبِ این گستاخی نمی شد ما کی شایسته امتحان کردن تو بودیم .
ما گناهکارِ درگاهِ حقیم . ای بندۀ خاص الخاص خدا ، تو برای ما طلبِ بخشش کن .
حضرت موسی (ع) آنان را موردِ عفو قرار داد و حالشان بهبود یافت و در برابر او به سجده افتادند .
موسی گفت : ای بزرگواران ، من شما را بخشیدم و روح و جسمتان بر آتش جهنم حرام است . [ کِرام = جمع کریم به معنی بزرگوار ، بخشنده ، جوانمرد ]
موسی به آن دو گفت : ای یاران من ، گویی که اصلاََ شما را تا به حال ندیده ام و شما نیز از این عذر خواهی خود چیزی به کسی نگویید . [ اَعجمی = اَعجم به معنی غیر فصیح است خواه عرب باشد و خواه غیر عرب . امّا در اینجا به معنی نادان آمده است ]
بر حسبِ ظاهر با من مانند بیگانه ها رفتار کنید ولی بر حسبِ باطن با من آشنا و همراه باشید . و ظاهراََ برای اجرای فرمان فرعون با من به پیکار برخیزید .
آن دو ساحر زمین را بوسیدند و رفتند و به انتظار فرا رسیدن روز موعود نشستند . [ اکبرآبادی گوید : در این بیت ، انتظار به معنی منتظر آمده است . یعنی منتظر ماندند تا حق تعالی کی فرصتِ مناسبی فراهم می آورد تا آن دو اظهارِ ایمان کنند و به موسی خدمت نمایند ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 53 ) ]
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…