آب را در غَورها پنهان کنم / چشمه ها را خشکستان کنم

من آب را در ژرفای زمین پنهان می کنم و چشمه ساران را خشک می سازم و به خشکزار دگرگون می کنم .

آب را در چشمه کی آرد دِگر / جز منِ بی مِثلِ با فضل و خطر

جز من که خدای بی مانند و با فضل و عظمت هستم . چه کسی می تواند آب را به چشمه ها باز گرداند ؟ [ خطر = در اینجا به معنی بزرگی و عظمت آمده است ]

فلسفیِ منطقیِ مُستَهان / می گذشت از سوی مکتب آن زمان

در همان وقت که قاری مشغول تلاوت این آیه بود . یک آدم فلسفه دان و منطق شناسِ کم قدری از آنجا عبور می کرد . ( مُستهان = خوار ، ذلیل ، بی قدر ) [ بطور کلی فلسفی و فیلسوف در اصطلاح مولانا کسی نیست که حتماََ فلسفه و حکمتِ نظری خوانده باشد . بلکه مقصود او فراتر از اینهاست . منظور کسی است که پیرو عقلِ خُرده بین و حقیر و زبون دستِ دنیاطلبان و مظهر اوهام و شکوک پریشان زا و چون و چراهای جدلی ، خواه عامی بی سواد باشد و خواه حکیم و فیلسوفِ درس خوانده و دانا به علوم . ( مقتبس از مولوی نامه ، ج 2 ، ص 947 ) شاید بتوان کلمۀ فیلسوف نما را معادل آن گرفت . ]

چون که بشنید آیتِ او از ناپسند / گفت : آریم آب را ما با کُلَند

وقتی که این فیلسوف نما ، آیه قرآنی را شنید و مورد پسندش قرار نگرفت ، گفت : ما به وسیلۀ کُلَنگ ، آب را از زمین بیرون می آوریم . یعنی به علل و اسبابِ ظاهری توسّل می جوییم . [ کُلَند = کُلَگ ]

ما به زخمِ بیل و تیزیِ تَبر / آب را آریم از پستی ز بَر

ما به ضرب بیل و تیزیِ تبر ، آب را از دلِ زمین بالا می کشیم . یعنی چاه می زنیم و آبِ چاه را با ریسمان و دلو بالا می آوریم . [ در آیه مذکور ، قدرتِ مطلقِ خداوند بی همتا بیان شده است . اما آن شخص که تمثیل عمومِ ظاهربینان است بر علل و اسبابِ ظاهری تکیه کرد و قدرتِ الهی را ندید . ]

شب بخفت و دید او یک شیر مَرد / زد طپانچه ، هر دو چشمش کور کرد

آن فیلسوف نما شب خوابید و خواب دید که یک مردِ دلاور و نیرومند ، کشیده ای آبدار به صورتِ او نواخت که از شدّتِ آن چشمانش کور شد .

گفت : زین دو چشمۀ چشم ، ای شقی / با تَبَر نوری در آ ، ار صادقی

آن مرد نیرومند پس از زدن سیلی به او گفت : ای بدبخت ، اگر راست می گویی با تبر آبِ نوری از آن بیرون بیاور . یعنی چون آسیبِ چشمِ تو از ماورای این جهان پدید آمده آیا می توانی با علل و اسباب ظاهری آن را درمان کنی ؟ مسلماََ نمی توانی . پس زور را بگذار و زاری را بگیر . ]

روز برجَست و ، دو چشمِ کور دید / نورِ فایض از دو چشمش ناپدید

آن فیلسوف نما ، صبح که از خواب بیدار شد . دید چشمانش کور شده ، و متوجه شد که آن نورِ فیض بخش که به چشمانش روشنی و بینایی می بخشید ناپدید شده است . [ در اینجا حضرت مولانا با بیانی فخیم به اثرات دعا و نیایش می پردازد و نکته های دقیق و پرمعنا ایراد می کند . ]

گر بنالیدی و مُستَغفِر شدی / مور رفته از کرَم ، ظاهر شدی

اگر آن فیلسوف نما به درگاه خدا می نالید و آمرزش می خواست ، مسلماََ از کرم و فضل الهی ، بینایی از دست رفته اش را باز می یافت .

لیک استغفار هم در دست نیست / ذوقِ توبه نُقلِ هر سرمَست نیست

ولی باید به این نکته توجه داشت که آمرزش خواستن هم به این آسانی ها به دست نمی آید . بنابراین چشیدن لذّتِ توبه نصیبِ هر سرمست و غافلی نمی شود .

زشتیِ اعمال و ، شومیِ جُحود / راهِ توبه بر دلِ او بسته بود

زیرا رفتارِ بدِ او و ناخجستگی عناد و ستیز او ، راهِ توبه را به رویِ دلِ او بسته بود .

دل به سختی همچو رویِ سنگ گشت / چون شکافد توبه آن را بُهرِ کشت

دلِ او از شدّتِ سختی مانند سنگ شده بود . بنابراین ، توبه چگونه می تواند آن دلِ سنگ شده را بشکافد و برای زراعتِ بذرهای حق و معرفت آماده سازد .

چون شُعَیبی کو ، که تا او از دعا / بهرِ کِشتن خاک سازد کوه را ؟

کجاست شخصی همانند شُعَیب که بر اثر دعا کردن ، کوه را برای زراعت به خاک ، دگرگون سازد ؟ [ شُعَیب ، پیامبری بود که بر قومِ مَدیَن مبعوث شد . قومِ ستیزه گر و لجوجِ او بر اثر وقوعِ زلزله ای سهمناک به هلاکت رسیدند . در سوره قصص ، آیات 22 تا 28 ، راجع به ازدواجِ موسی (ع) با یکی از دختران او سخن به میان آمده که البته این ماجرا در تورات نیز آمده است . ( اعلام قرآن ، ص 388 و 389 ) نام شعیب در سوره های اعراف ، آیات 85 ، 88 ، 90 ، 92 ، 93 و هود ، آیات 84 ، 87 ، 91 ، 94 و شعرا ، آیه 177 و عنکبوت ، آیه 36 آمده است . صوفیان شعیب را موسوم به «قلب» کرده اند از آنرو که قلب ، همواره میان عالم عقل و نفس در حالِ دگرگونی و تقلّب است . قلب ، در واقع برزخی است میان عالم ظاهر و باطن و از او ، قوای روحانی و جسمانی منشعب می شود . ( شرح فصوص الحکم ، ج 1 ، ص 418 ) گفته اند که در اطراف محلِ سکونتِ او سنگستان قرار داشت . او می خواست که همان جا را به زمین های کشتمند دگرگون سازد و به کشت و زرع پردازد . از اینرو به درگاه حق تعالی دعا کرد و از خدا خواست که آن سنگستان را به خاکستان تبدیل سازد تا برای زراعت آماده شود . ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو دوم ، ص 576 ) ]

از نیاز و اعتقاد آن خلیل / گشت ممکن امرِ صَعب و مُستَجیل

بر اثرِ نیاز و اعتقاد آن دوست و خلیلِ خدا ، یعنی حضرت ابراهیم (ع) ، امرِ دشوار و محال ، ممکن و آسان شد . [ اشاره است به آتشی که نمرودیان افروختند و ابراهیم (ع) را در آن افکندند ولی مشیّتِ الهی چنین اقتضاء کرد که آتشِ سهمناک آنان سرد و خاموش گردد . ( شرح بیت 547 دفتر اول ) ]

یا به دریوزۀ مَقُوقِس از رسول / سنگلاخی مزرعی شد با اصول

همینطور مقوقس از حضرت رسول اکرم (ص) درخواست کرد که سنگلاخی به مزرعۀ تمام عیار و حاصلخیز مبدل شود و چنین شد . ( دریوزه = گدایی کردن ) [ برخی از شارحان گفته اند که مقوقس ، همان حاکم مصر بوده که حضرت رسول اکرم (ص) نماینده خود ، حاطب را با نامه ای به نزد او گسیل داشت . ( نثر و شرح مثنوی شریف ، دفتر دوم ، ص ، 216 و شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 158 و مثنوی استعلامی ، ج 2 ، ص 256 ) . انقروی می نویسد : که ابن مقوقس ، نام شخصی است از اصحاب رسول اکرم (ص) که بینوا و عیالوار بوده و کشتمندی کوچک داشته که گویا پیرامونش از سنگلاخ پر بوده است . روزی از حضرت رسول (ص) که از آن می گذشت . درخواست کرده که برای آسان شدن زراعت ، آن زمین های سنگناک را به خاک تبدیل کند . ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو دوم ، ص 577 ) ]

همچنین بر عکسِ آن ، انکارِ مَرد / مِس کند زَر را و ، صلحی را نبرد

نیز برعکسِ اینها ، انکار آن مرد ، طلا را مِس می سازد و صلح را به جنگ مبدّل می کند .

کهربای مَسخ آمد این دَغا / خاکِ قابل را کند و سنگ و حَصا

این حیله گر ، کهربای وارونه است . خاک حاصلخیز را به سنگ و سنگریزه تبدیل می کند . ( نثر و شرح مثنوی شریف ، دفتر دوم ، ص 200 ) [ دغا = حیله گر / حصا = سنگریزه ]

هر دلی را سجده هم دستور نیست / مُزدِ رحمت ، قِسمِ هر مُزدور نیست

هر قلبی هم اجازه ندارد به سجده پردازد . زیرا پاداش رحمتِ الهی نصیب هر آدمی که سجده را برای رسیدن به اُجرت می کند نمی شود . [ اکبرآبادی می گوید : سجده در اینجا کنایه از توبه و رجوع است . ( شرح مثنوی ولی محمداکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 158 ) زیرا توبه این نیست که شخص پیشِ خود بگوید فعلاََ گناه می کنم و در آینده توبه می کنم بلکه توبه موهبتی است الهی ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 486 ) و مراد از سجده می تواند در ایتجا عبادت خالصانه باشد . ]

هین به پشتِ آن مکن جُرم و گناه / که کنم توبه ، در آیم در پناه

بهوش باش ، مبادا به دلگرمی توبه کردن به گناه و جُرم دست بیالایی و پیشِ خود بگویی : فعلاََ گناه می کنم و بالاخره روزی هم توبه می کنم و در پناه رحمت الهی درمی آیم . ( بحث توبه در شرح بیت 2205 دفتر اول )

می بباید تاب و آبی توبه را / شرط شد برق و ، سَحابی توبه را

توبه باید با آب و تابی همراه باشد . یعنی با اشکِ چشم و آتشِ دل همراه باشد . شرط توبۀ خالص ، وجودِ صاعقه و ابر است . [ چنانکه در فصلِ بهار ، شرطِ تازگی و طراوت باغ و بوستان ، پیدایش ابر و درخشش برق آسمانی است . این دو ، مقدمه بارندگی است و با بارش باران ، گیاهان و سبزه ها شاداب و خرّم می شوند . همینطور توبه ای که خالص باشد بوستان دل را صفا و خرّمی می بخشد . ]

آتش و آبی بباید میوه را / واجب آید ابر و برق ، این شیوه را

برای اینکه میوه برسد به آب و حرارت نیاز دارد . بدین منظور نیز ابر و صاعقه ای لازم است . [ میوه های حیاتِ معنوی نیز مانند میوه های بوستان به آب و گرما نیاز دارند تا به پختگی برسند . ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 486 ) ]

تا نباشد برقِ دل و ابرِ دو چشم / کی نشیند آتشِ تهدید و خَشم ؟

تا وقتی که برق دل و ابرِ دو چشم انسان نباشد . یعنی تا وقتی که انسان ، دارای سوزِ دل و اشک چشم نباشد . آتش تهدید و خشم چه سان فرو می نشیند ؟

کی برویَد سبزۀ ذوقِ وصال ؟ / کی بجوشد چشمه ها از آبِ زُلال ؟

کی سبزۀ ذوق وصال در قالب آدمی سبز شود ؟ و کی چشمه های آب زلال خواهد جوشید ؟ [ بنابراین آدمی با سوزِ دل و سرشک راستین می تواند به لذّتِ وصال و قرب حق برسد و چشمه ساران حکمت و معرفت در قلبش جوشیدن گیرد . ]

کی گلستان راز گوید با چمن ؟ / کی بنفشه ، عهد بندد با سَمَن

کی گلستان به چمن راز می گوید . و کی گلِ بنفشه با سَمَن پیمان می بندد ؟ ( سَمَن = گل سه برگه )

کی چناری کف گشاید در دعا ؟ / کی درختی سر فشانَد در هوا ؟

کی درخت چناری برای نیایش دستانش را از هم می گشاید ؟ و کی درختی سر به سوی آسمان بلند می کند ؟

کی شکوفه آستینِ پُر نثار / بَر فشاندن گیرد ایّامِ بهار ؟

کی شکوفه در فصلِ بهار این همه عطر و زیبایی به جهانیان می بخشد ؟ [ آستین افشاندن = انعام و بخشش کردن ، رقص نمودن ، ترک دنیا کردن ( فرهنگِ نفیسی ، ج 1 ، ص 38 ) ]

کی فُروزد لاله را رُخ همچو خون ؟ /  کی گُل از کیسه برآرد زَر بُرون ؟

کی رخسارۀ لاله مانند خون ، افروخته می شود ؟ و کی گُل از کیسه ، طلا را بیرون می آورد ؟

کی بیآید بلبل و گُل بو کند ؟ / کی چو طالب فاخته کوکو کند ؟

کی بلبل به باغ می آید و گل عطر افشانی می کند ؟ و کی فاخته همانند طالب عاشق نوایِ کوکو سر می دهد ؟ [ گویی که همانند طالبان حقیقت همواره می گوید : کو ؟ کو ؟ یعنی کجایی ای نگارِ حقیقت ؟ کجایی ؟ ( مقتبس از شرح کفافی ، ج 2 ، ص 173 ) ]

کی بگوید لَکلَک آن لَک لَک بجان ؟ / لَک چه باشد ؟ مُلکِ توست ای مُستَعان

کی لکلک با دل و جان می گوید : لَک لَک ؟ لَک یعنی چه ؟ یعنی ای یاری کننده ، مُلکِ جهان از آنِ توست . [ پرندۀ لکلک همواره لک لک می گوید . یعنی به زبانِ حال ، حضرتِ متعال را خطاب کند . مُلکِ جهان از آنِ توست . مولانا در غزلی می فرماید :

شیخ مرغان است لک لک ، لک لکش دانی که چیست / حمد ، لک ، والامر ، لک ، والمُلک ، لک یا مُستعان ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، ص 581 )

کی نماید خاک ، اسرارِ ضمیر ؟ / کی شود چون آسمان بُستان مُنیر ؟

کی خاک ، اسرارِ نهفته خود را آشکار می سازد ؟ و کی بوستان همانند آسمان ، روشن و تابان شود ؟

از کجا آورده اند آن حُلّه ها ؟ / مِن کریمِِ مِن رَحیمِِ کُلّها

آن جامه های رنگین و گرانبها را از کجا آورده اند ؟ مسلماََ از بارگاه بخشندۀ مهربان .

آن لطافت ها نشانِ شاهدی است / آن نشانِ پایِ مردِ عابدی است

همۀ این لطافت ها و زیبایی ها نشانۀ آن نگارِ بی همتاست . همۀ اینها ، علائمی است که انسان پارسا بدان وسیله به حضرتِ پروردگار واصل می گردد . [ اکبرآبادی گوید : شهودِ این نشانِ پای آن شاهد ، مزدِ عبادت و ریاضت عابد است که بی عبادت و ریاضت ، دیدنِ این نشان میسّر نیست . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 158 ) بنابراین راهِ وصول به اصول و طریق نیل به حق ، انجام طاعت و خدمت است . بی سعی ، پاداشی نیست ]

آن شود شاد از نشان ، کو دید شاه / چون ندید او را نباشد اِنتباه

کسی از دیدن نشان و اثر شاد می شود که شاه را دیده باشد . ولی آنکه او را نبیند از این معرفت محروم شود و به هوشیاری و بیداری نرسد . [ پس کسی که به حق تعالی عارف باشد از آثاری که سببِ وصال و قرب به حق می شود خوشحال و نیکبخت می شود . / اِنتباه = بیدار کردن ]

روحِ آن کس کو به هنگامِ اَلَست / دید ربِ خویش و ، شد بی خویش و مَست

روح کسی که به هنگام اَلست پروردگار خود را دید و مست و مدهوش شد . [ ادامه معنا در بیت بعد / اَلست = شرح بیت 1241 دفتر اوّل ]

او شناسد بویِ مَی کو مَی بخَورد / چون نخورد او ، مِی نداند بوی کرد

اوست کسی که بوی شراب را می شناسد زیرا که قبلاََ شراب خورده است . ولی کسی که شرابی نخورده نمی تواند بوی آن را بشناسد .

زآنکه حکمت همچو ناقۀ ضالّه است / همچو دلّاله شهان را دالّه است

زیرا حکمت مانند شتر گم شده است و نیز مانند راهنمایی است که طالبان وصال شاه را به بارگاه شاه هدایت می کند . [ اشاره است به حدیث « حکمت ، گمشده مؤمن است ، هر جا که یافتش بدان سزاوارتر است » ( احادیث مثنوی ، ص 57 ) / دالّه = راهنما ]

تو ببینی خواب در یک خوش لِقا / کو دهد وعده و نشانی مر تو را

برای مثال ، تو در عالم خواب یک شخصِ خوش برخوردی را می بینی که به تو وعده و نشانی می دهد . [ برخی از خواب ها حاصلِ پیام و کاشفِ از عالم واقع و جهان عینی است . / خواب در = در خواب ]

که مرادِ تو شود اینک نشان / که به پیش آید تو را فردا فلان

او گوید که مرادِ تو حاصل می شود و نشانۀ برآورده شدن حاجت تو این است که فردا فلان کس نزدِ تو می آید .

یک نشانی آنکه او باشد سوار / یک نشانی که تو را گیرد کنار

یکی از نشانه های او این است . که او سواره است نه پیاده . و نشان دیگر آنکه تو را در آغوش می کشد .

یک نشانی که بخندد پیشِ تو / یک نشان ، که دست بندد پیشِ تو

نشانِ دیگر آنکه ، آن شخصِ سواره وقتی پیشِ تو می رسد می خندد . و نشانِ دیگر آنکه او در برابر تو دست بسته می ایستد . یعنی با احترام می ایستد .

یک نشانی آنکه این خواب از هوس / چون شود فردا ، نگویی پیشِ کس

نشانِ دیگر آنکه وقتی فردا رسید نباید هوس کنی که این خواب را برای کسی بازگو کنی .

ز آن نشان با والدِ یحیی بگفت / کی نیایی تا سه روز اصلاََ به گفت

و از همین نشانه ها بود که حق تعالی به زکریا ، پدر حضرت یحیی (ع) نیز فرمود که : تا سه روز نباید با کسی حرفی بزنی . [ حضرت زکریا (ع) به دوران کلانسالی رسیده بود ولی فرزندی نیافته بود . از حق تعالی درخواست می کند که به دوران سالخوردگی فرزندی بدو عطا فرماید . فرشتگان مژده برآوردن حاجتِ او را می آورند و او شگفت زده و شادمان می شود و از حق تعالی نشانه ای برای روا شدن حاجتش می خواهد . ندا در می رسد . « نشان تو این است که سه شبانه روز با مردمان سخن گفتن نتوانی جز به اشارت » ( آیه 41 ، سوره آل عمران ) ]

تا سه شب خامُش کن از نیک و بَدَت / این نشان باشد که یحیی آیدت

تا سه روز هر آنچه از خیر و شر به تو می رسد . چیزی مگو و خاموش باش . این نشان آن است که حضرت یحیی (ع) برای تو زاده خواهد شد .

دَم مزن سه روز اندر گفتگو / کین سکوت است آیتِ مقصودِ تو

تا سه روز هیچ حرفی نزن . و این سکوت ، نشانۀ روا شدن حاجتِ تو است .

هین میآور این نشان را تو بگفت / وین سن را دار اندر دل نهفت

بهوش باش ، مبادا این نشانه را آشکار کنی . بلکه باید آن را در قلبِ خود مستور و نهان داری . [ توضیح بیشتر در شرح ابیات 174 تا 178 دفتر اول ]

این نشان ها گویدش همچو شِکر / این چه باشد ؟ صد نشانیِ دِگر

این نشانهای شیرین و شکرین را که آن شخصِ خوش برخورد به او در خواب گفت . چیست ؟ یعنی چیزی نیست بلکه می تواند صد نشان دیگر نظیر آن را بگوید .

این نشانِ آن بُوَد کآن مُلک و جاه / که همی جویی ، بیابی از اِله

این نشانِ آن است که هر چه از مُلک و مقام از خدا درخواست می کنی . به آن دست می یابی .

آنکه می گریی به شب های دراز / و آنکه می سوزی سحرگه در نیاز

این است که در شبهای دراز گریه سر می دهی و در سحرگاهان در تضرع و نیاز می سوزی .

آنکه بی آن روزِ تو تاریک شد / همچو دوکی گردنت باریک شد

این است که بدون آن نشان ، روز تو تیره می شود و گردنت مانند دوک ، لاغر و باریک می گردد .

و آنچه دادی ، هر چه داری در زکات / چون زکاتِ پاکبازان رختهات

و این است که تو هر چه داری در راهِ او می دهی . همانند پاک باختگان ، جامه های خود را نیز در راهِ او می بخشی .

رخت ها دادیّ و ، خواب و رنگِ رُو / سر فِدا کردیّ و ، گشتی همچو مو

تو همۀ داراتی هایت را بذل می کنی . حتی از خواب و راحتِ خود نیز می گذری و رنگِ رخساره ات را نیز از دست می دهی و سرت را نیز درمی بازی و همچون مو لاغر و ناچیز می شوی .

چند در آتش نشستی همچو عود / چند پیشِ تیغ رفتی همچو خُود

بارها درون آتش می روی و مانند عود می سوزی . و بارها مانند لاهخُود در برابر شمشیر بلا می روی .

زین چنین بیچارگی ها صد هزار / خویِ عشّاق است و ، نآید در شمار

از این بلاها و گرفتاری ها به قدری برای عاشقان پیش می آید که نمی توان آنها را شمارش کرد . [ حضرت مولانا از بیت 1680 تا اینجا حال عاشق صادق را بازگو فرمود و از جانفشانی ها و بلاجویی های او سخن گفت . ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 491 ) ]

چونکه شب این خواب دیدی ، روز شد / از امیدش روزِ تو پیروز شد

ابیات پیشین مقدمه ای است برای این بیت و بیت بعد . وقتی که شب ، چنین خوابی را ببینی و صبح فرا رسد بر اثر این مژده ها ، روزت خوش و پیروز می گردد .

چشم ، گَردان کرده یی بر چپّ و راست / کآن نشان و آن علامت ها

به سوی چپ و راست چشم می گردانی و پیش خود می اندیشی که پس کو آن نشانه هایی که در خواب دیدم ؟ یعنی انتظار داری که رویاهایت به واقعیت پیوندد .

بر مثالِ برگ می لرزی که وای / گر رود روز و نشان ، نآید بجای

از شدّتِ اضطراب مانند برگ به خود می لرزی و با خود می گویی : وای به حالِ من که روز سپری شود و آن نشانه ها آشکار نشود .

می دوی در کوی و بازار و سرا / چون کسی کو گم کُند گوساله را

در کوی و برزن و بازار و خانه می دوی . درست مانند کسی که گوساله اش را گم کرده و به دنبال او می دود .

خواجه خیرست این دَوادَو چیستت ؟ / گم شده اینجا که داری ، کیستت ؟

اگر کسی در این اثنا به تو بگوید : ای آقا ، انشاءالله که خیر است . برای چه اینقدر می دوی ؟ گمشدۀ تو در اینجا کیست ؟ [ دَوادَو = دویدن به هر طرف ]

گوییش : خیر است ، لیکن خیرِ من / کس نشاید که بداند غیرِ من

تو راز را فاش نمی کنی و فقط به او می گویی : بله ، البته که خیر است . ولی خیری که تنها به من می رسد . و سزاوار نیست که این راز را کسی جز من بداند .

گر بگویم ، نَک نشانم فَوت شد / چون نشان شد فَوت ، وقتِ موت شد

تو به آن شخص می گویی : اگر به تو نشانی از آن بگویم . نشانی را از کف خواهم داد و هر گاه آن نشان را از دست دهم مرگم فرا خواهد رسید .

بنگری در رویِ هر مردی سوار / گویدت : منگر مرا دیوانه وار

تو برای آنکه آن سوار موعود در رویا را پیدا کنی . به روی هر شخصِ سواره ای که عبور می کند با دقّت نگاه می کنی ولی آن سوار که از نگاهِ مات و مبهوت ، گمان بر جنون تو برده می گوید : این قدر مانند دیوانه ها به من نگاه نکن . [ منظور از «هر مردی سوار » حکیمان و فاضلانی که وجد و جذبۀ عارفانه را به چشم حقارت درنگرند . ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر دوم ، ص 769 ) ]

گوییش : من صاحبی گم کرده ام / رُو به جُست و جویِ او آورده ام

تو به او می گویی : ای سوار ، من یار همدم و انیسی را گم کرده ام و اکنون در حال جستجوی او هستم .

دولتت پاینده بادا ای سوار / رحم کُن بر عاشقان ، معذور دار

ای سوار ، دولت و اقبالت پاینده باد . بر عاشقان رحم آور و عذرِ آنان را بپذیر . یعنی ای اصحابِ قیل و قال ، احوالِ عارفان را از دید عارفان بنگرید .

چون طلب کردی به جِد آمد نظر / جَد خطا نَکنَد چنین آمد خبر

خلاصه چون از رویِ جدیّت به طلب برخاستی ، برای تو بینشی و نظری حاصل می شود . تلاش و جدیّت هرگز خطا نمی کند . و این چیزی است که در خبر آمده است . [ اشاره است به حدیثِ « هر که چیزی خواهد و کوشد ، یابد و هر که دری کوبد و پای فشارد بدان درآید » ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو دوم ، ص 592 ) . بیت فوق اِشعار می دارد که طلب اگر راستین باشد . آدمی به مقصود رسد . ]

ناگهان آمد سواری نیک بخت / پس گرفت اندر کنارت سخت سخت

ناگهان آن سوارِ نیکبختِ موعود در عالمِ رویا ، در برابر چشمانت پیدا می شود و تو را سخت در آغوش می کشد .

تو شدی بی هوش و افتادی به طاق / بی خبر گفت : اینت سالوس و نِفاق

تو از ذوق و شوقِ ظاهر شدن آن سوار ، بی هوش به پشت می افتی . ولی کسی که از این احوال غافل است می گوید : شگفتا از این حیله و ریاکاری . ( اینت = شرح بیت 1129 همین دفتر ) [ وجه دیگر مصراع اول : تو بیهوش می شوی و از یاران جدا می مانی . ( نثر و شرح مثنوی شریف ، دفتر دوم ، ص 202 ) . وجه دیگر : از شوق دیدار او بیهوش شوی و بی تاب و طاقت بر زمین افتی . ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو دوم ، ص 593 )

او چه می بیند ؟ در او این شور چیست ؟ / او نداند کآن نشانِ وصلِ کیست ؟

آن غافلِ بی خبر چه می داند که در آن شخصِ بیهوش ، آن همه شور چیست و چرا بیهوش شده است ؟ زیرا او نمی داند که این حالاتی که بدو دست داده نشانۀ وصالِ کیست . [ وجه دیگر مصراع اول این است : آن بی خبر با خود یا با دیگران می گوید : این بیهوش چه چیزی را می بیند ؟ و در او این همه شور و شعف برای چیست ؟ ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو دوم ، ص 593 )

این نشان در حقِ او باشد که دید / آن دگر را کی نشان آید پدید ؟

این نشان در حقِ کسی است که آن نشان را در آن عالم دیده است و گرنه برای دیگری کی چنین نشانی پیدا می شود ؟ [ مشهودات عرفانی و الهاماتِ ربانی فقط برای شخصِ مستعد و لایق حاصل می شود . دیگران از آن بهره ای ندارند . ]

هر زمان کز وَی نشانی می رسید / شخص را جانی به جانی می رسید

از بارگاه الهی هر زمان ، نوعی نشان به او می رسد و دمادم ، روحِ تازه ای به جانِ او در می رسد .

ماهیِ بیچاره را پیش آمد آب / این نشان ها تِلک آیاتُ الکتاب

این طالبِ عاشق ، حالی همچون ماهیِ دور افتاده از آب دارد که ناگهان به آبی می رسد . این نشانه ها و آیات ( آفاقی و انفسی ) تماماََ آیات کتاب حضرت حق تعالی است . [ مصراع دوم اشارت دارد به آیاتی چون ، آیه 1 سوره حِجر ، آیه 2 سوره لقمان و … « تِلک آیاتُ الکتابِ الحَکیم = آن است آیه های کتاب با حکمت » ]

پس نشان ها که اندر انبیاست / خاصِ آن جان را بُوَد کو آشناست

پس آن نشانی هایی که در ذاتِ پیامبران وجود دارد . تماماََ مخصوصِ جانی است که با حضرتِ حق آشنا باشد . [ نشانه های حق که در ذاتِ انبیاء موجود است . جز عارف از آن خبر ندارد . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 161 ) ]

این سخن ناقص بماند و بی قرار / دل ندارم ، بی دلم ، معذور دار

سخنم ناتمام ماند و به جایی نرسید زیرا دلباخته و بی دلم . عذرم را بپذیر .

ذرّه ها را کی تواند کس شمرد ؟ / خاصه آن کو عشق ، عقلِ او ببرد

زیرا ذراتِ ریز را چه کسی می تواند بشمارد ؟ به ویژه کسی که عشق ، عقل و خِردش را از میان برده است .

می شمارم برگ هایِ باغ را / می شمارم بانگِ کبک و زاغ را

برگ های باغ را می شمارم . بانگِ کبک و زاغ را می شمارم .

در شمار اندر نیاید ، لیک من / می شمارم بهرِ رشدِ مُمتَحَن

این چیزها که ذکرشان رفت اگر چه به شمارش درنمی آید ولی من برای ارشاد سالکِ آزموده به اندازۀ رفع حاجت می شمارم . [ مُمتَحَن = آزماینده / پس آیاتِ آفاقی و انفسی حق تعالی به شمار در نیاید . اما تا اندازه ای که باعث آگاهی شود شمردنش لازم است ]

نحسِ کیوان یا که سعدِ مشتری / نآید اندر حَصر ، گرچه بشمری

برای مثال ، نحس بودن ستارۀ کیوان یا سعد بودن ستارۀ مشتری را بخواهی بشماری ، قابل شمارش نیست . [ کیوان = شرح بیت 174 همین دفتر / مشتری = شرح بیت 1549 همین دفتر / نَحس = شرح بیت 754 دفتر اول / سعد = شرح بیت 1288 دفتر اول ]

لیک هم بعضی از این هر دو اثر / شرح باید کرد یعنی نفع و ضر

ولی بایسته است که بخشی از تأثیر این دو ستارۀ شرح داده شود و سود و زیان آن دو را بیان کرد .

تا شود معلوم ، آثارِ قضا / شَمّه ای مر اهلِ سعد و نحس را

تا اندکی از نشانه های قضا و قَدَر برای نیکبختان و بدبختان معلوم و روشن گردد .

طالعِ آن کس که باشد مشتری / شاد گردد از نشاط و سروری

طالع کسی که ستاره مشتری باشد از شور و نشاط و والایی مقام ، شادمان گردد .

و آنکه را طالع زُحل از هر شُرور / احتیاطش لازم آید در امور

ولی طالع کسی که ستارۀ زُحل باشد . باید در همۀ کارها از بدی ها احتیاط ورزد . [ طالع = شرح بیت 752 دفتر اول ]

گر بگویم آن زُحل استاره را / ز آتشش سوزد مر آن بیچاره را

اگر برای کسی که طالعش زُحل است ، شمّه ای از شومی آن بگویم . حتماََ آتش شومی ، آن بدبخت را خواهد سوخت .

أذکُروالله شاهِ ما دستور داد / اندر آتش دید ما را نور داد

شاه ما فرمان داده که خدا را یاد کنید . چون آن خدا ما را در آتش قهر و بلا دید . به ما نور بخشید . [ اکبرآبادی گوید : چون دید که بندگان در نارِ غفلت و پندار غیرت افتاده اند . حکم به دوام ذکر خود فرمود تا از غیر بینی درآیند و جمال حق در ذاتِ خود و دیگر موجودات مشاهده نمایند . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 161 ) مصراع اول اشارت است به آیه 41 سوره احزاب « ای آنان که گرویده اید . خدا را یاد کنید . یاد کردنی بسیار » ]

گفت : اگر چه باکم از ذکرِ شما / نیست لایق مر مرا تصویرها

شاه جهان هستی (خداوند) فرموده است . اگر چه من از ذکرِ شما پاک و منزّهم و تصویرهایی که شما از من می سازید . لایق مقامِ من نیست . [ ادامه معنا در بیت بعد ]

لیک هرگز مستِ تصویر و خیال / در نیابد ذاتِ ما را بی مثال

ولی کسی که مست و شیفتۀ تصویر و خیال ما شده . هرگز ذاتِ ما را بدون مثال و تمثیل نمی تواند فهم کند . [ برای همین است که صحیفه های آسمانی با مردم به طریق مَثَل سخن می گویند تا افهامِ نازل آنان مفاهیم عالیه الهیه را برتابد . انبیاء و اولیاء و مربیان بشری نیز در ارشاد و تربیت از مَثَل بسیار استفاده می کنند . ]

ذکرِ جسمانه ، خیالِ ناقص است / وصفِ شاهانه ، از آنها خالص است

تصویر جسمانی از ذاتِ حضرتِ حق ، از آنِ خیالِ ناقص است . در حالی که توصیف شاهانه از حالات و صفاتِ جسمانی عاری و مبرّاست . یعنی اندیشه های قاصر ، خداوند را به صورت جسمانی توصیف می کنند . ولی آن توصیف عالی است که از شائبه جسمانی پاک باشد .

شاه را گوید کسی ، جُولاه نیست / این چه مدح است ؟ این مگر آگاه نیست ؟

اگر کسی ضمن توصیف شاه بگوید : آن شخصیت بزرگی است که بافنده و نسّاج نیست . این دیگر چه مدح و ستایشی است ؟ مگر این گوینده از شخصیت شاه خبر ندارد و او را نمی شناسد ؟ [ در پنج بیت فوق مراد از «شاه» حضرت حق تعالی است که پادشاه جهانیان است . مقصود این است که تنزیه هم باید مطابق با شأن و مقامِ بیچونِ خداوندی باشد و اگر در بیان تنزیه رعایت معنا را نکنیم . او را در واقع تنزیه نکرده ایم . چنانکه مثلاََ اگر کسی در تنزیه خدا بگوید : خدا آن ذاتِ والایی است که آهنگر و بافنده و زارع و … نیست . مسلماََ این تنزیه ، در خورِ آن ذاتِ بلند مرتبه نیست . ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 492 ) ]