بیان آنکه هر کس را نرسد مثل آوردن در کار الهی | شرح و تفسیر | شرح و تفسیر در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر سوم ابیات 2785 تا 2798
نام حکایت : اهل سبا و طاغی کردن نعمت ایشان را
بخش : 8 از 8 ( بیان آنکه هر کس را نرسد مثل آوردن در کار الهی )
مردم سبا ، بَد گوهر بودند و از راهِ حق به دور . با اینحال در ناز و نعمتِ فراوان به سر می بردند . سیزده پیامبر به سوی آن قوم گسیل شد تا آنان را به خود آورند . پس از اندرزهای فراوان ، قومِ سبا از سرِ عِناد و نه از راهِ حق طلبی از آنان معجزه خواستند . پیامبران دوباره آنان را متوجّه حقیقت کردند امّا آنان سخنان آن بزرگان را مکر و افسون خواندند و رسالت ایشان را فریب شمردند و ضمن آن به حکایت خرگوش و …
متن کامل « حکایت اهل سبا و طاغی کردن نعمت ایشان را » را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید .
پیامبرانِ الهی به آن قومِ بَدنهاد گفتند : ای قوم ، شما کی شایسته بوده اید که برای کارهای الهی مَثَل بزنید و آن مَثَل ها را به سوی درگاهِ الهی ارجاع دهید ؟
مثا آوردن در توصیف و بیانِ یک مطلب ، تنها سزاوار حق تعالی ( و بندگان صالح ) اوست چرا که او در علومِ نهان و عیان ، نشان و آیتی است مسلّم . [ منظور از آیت بودن خدا در نهان و عیان اینست که علمِ خدا محیط بر جمیعِ موجودات است و هیچ چیز از او غایب نیست از اینرو مثال آوردن زیبندۀ اوست و لاغیر . چنانکه در سورۀ حَشر ، آیه 21 می فرماید « … و مثل ها برای مردم می آوریم باشد که اندیشه کنند » ]
تو آدم کچل ( در اینجا یعنی کسی که فاقد فضل و کمال است ) از سرّ و حقیقتِ انبیاء چه اطلاعی داری که مانندِ عارفانِ حقیقت بین به طریقِ مثل حرف می زنی و یا مثلاََ زلف و رخسار را بصورت تمثیلی بیان می کنی ؟ ( کَل = به قرینه زلف در مصراع دوم به معنی کچل است ، مجازاََ به معنی بی برگ و نوا و فاقد سرمایه های روحیِ فضل و کمال و علم و معرفت است ) [ این بیت نیز در نقدِ اهلِ تقلید است . عارفان حقیقی در تفهیم مطلب ، با مثل از خط و خال و لب و ابرو و زلفِ حضرت حق سخن می گویند که امثالِ آنان مناسب و به موقع است . امّا تو تقلیداََ به ضرب امثال می پردازی ولی در واقع کارِ تو تأویل است . ]
با اینکه حضرت موسی (ع) از پیامبرانِ برجستۀ الهی بود . آن آیتِ بزرگ الهی ( اژدها ) را فقط به صورتِ یک چوبدستی دید . در حالی که باطناََ آن ، یک اژدها بود و چون عیاناََ به صورت یک اژدها در می آمد ، رازِ وجودش بر همگان آشکار می شود . [ اشاره به آیه 17 تا 21 سورۀ طه « و ای موسی آن چیست که به دستِ راست داری ؟ گفت : چوبدستی من است که بر آن تکیه می زنم و بدان گوسفندانم را می رانم و برگِ درختان را فرو می ریزم و نیازهای دیگرم را بدان برمی آورم . خدا گفت : ای موسی ، این چوبدستی را بیفکن . موسی آن را از دست بیفکند و ناگاه چوبدستی ، مار شد و به رفتار آمد . خدا گفت : بگیرش و مترس که ما آن را به سِرشتِ آغازینش بازبریم » خوارزمی گوید : موسی کلیم الله از سرّ چوبی آگاه نبود . زیرا که موسی ، عصای خود را چوبی پنداشت و از سرّ او که اژدها بود خبر نداشت . چون چشمِ موسی در معرفتِ چوبی فروماند قیاس کن چشمِ موش از اسرارِ حقایق اشیاء چه داند . ]
در جایی که شاهِ معرفتی چون موسایِ نبی از راز و حقیقـتِ یک چوب (عصای خود)خبر نداشته باشد . تو از رازِ این دام و دانه چه خبر داری ؟ [ شاید دام و دانه اشاره به قضا و قدر الهی باشد ( المنهج القوی ، ج 2 ، ص 375 ) ]
در جایی که چشمِ حقیقت بینِ موسای نبی ، در شناختِ حقیقت و حالِ یک چوب دجارِ اشتباه می شود . یک موشِ حقیر و فضول چگونه می تواند بدان سوی ، نقبی بزند و خود را به سرّ و حقیقت آن وارد کند ؟ [ مُدّخَل = جای داخل کردن ، محل وارد کردن / مثل = در این بیت به معی صفت و حال است ( شرح کبیر انقروی ، جزو دوم ، دفتر سوم ، ص 1077 ) ]
خداوند مثال ها و سخنان باطلِ تو را در روزِ رستاخیز به صورتِ اژدها درمی آورد تا در جواب و جزای آن مثال ها و سخنان ناروا ، اعضای وجودت را پاره پاره کند . [ بزرگان عرفا و حکما به تجسم ملکوتی اعمال عقیده دارند . بدین معنی که گفتار و رفتار و کردار آدمی در عالمِ مثال ، تجسم می یابد . اعمالِ نیک به صورتِ باغ و راغ و جنّت و اعمال بد به شکل مار و مور و عقرب متخیّل می گردد . مولانا در مثنوی به کرّات ، مسئلۀ تجسمِ ملکوتی اعمال را موردِ تأکید قرار داده است . به شرح بیت 1690 دفتر اوّل و شرح بیت 2589 دفتر اوّل و شرح ابیات 1412 به بعد دفتر دوم رجوع شود . ]
ابلیس ملعون اینگونه مثال ها را دستاویز خود ساخت و در نتیجه تا روزِ قیامت موردِ لعنت خدا قرار گرفت . [ ابلیس به ظاهر امر نگاه کرد و خود را برتر از حضرت آدم (ع) دید . چنانکه آیه 12 سورۀ اعراف و آیه 76 سورۀ ص ، به این مطلب اشاره شده است . رجوع شود شرح بیت 1285 دفتر اوّل . مصراع دوم اشاره دارد به آیه 78 سورۀ ص « و لعنت من بر تو تا روزِ قیامت حتمی است و برقرار » ]
قارون هم از روی ستیزه و عنادِ خود ، اینگونه مثل ها را مستمسکِ خود کرد تا اینکه با تخت و تاجش به اعماقِ زمین فرو رفت . [ قارون = شرح بیت 864 دفتر اوّل ]
اینگونه مثل های خود را باید مانندِ زاغ و جغد ، شوم بدانی که بر اثرِ شومی آنها ، صدها خاندان از هم پاشیده و تباه شده است .
این بیت و سه بیت بعدی ، شرح و اقتباسی است لطیف از آیه 38 سورۀ هود « و نوح به ساختن کشتی پرداخت و هر گاه کسی از قومش بر او می گذشت . وی را مسخره می کرد و نوح در پاسخِ آنان می گفت : اگر امروز شما ما را مسخره می کنید ما هم روزی شما را به سُخره گیریم . همانطور که شما امروز ما را موردِ استهزاء قرار می دهید »
معنی بیت : نوح در بیابان کشتی می ساخت و از میانِ قومِ او صدها نفر از این نوع مثل آوران برای مسخره کردنِ او بدان جانب شتافتند .
قومِ لجوجِ نوح می گفتند : این (نوح) چه آدمِ احمقی است که در بیابانی که چاهِ آب ندارد . دارد کشتی می سازد .
یکی دیگر از آن میان به طریقِ تمسخر می گفت : آهای کشتی تندتر حرکت کن و آن دیگری می گفت : برای کشتی ات بال و پری هم قرار بده تا پواز کند .
نوح در پاسخ آن ستیزه گران می گفت : این کشتی به فرمانِ خدا ساخته می شود . و مطمئن باشید که ساختِ این کشتی با مسخره بازی شما نیمه تمام نخواهد ماند . ( چَربَک = دروغ ، بهتان ، سخنی که به صورت تمسخر به کسی بگویند ) [ مصراع اوّل اشاره است به آیه 37 سورۀ هود « زیر نظر ما و به دستور ما کشتی بساز … » ]
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…