بحث کردن آن سه شاهزاده در تدبیر آن واقعه | شرح و تفسیر

هر سه در یک فکر و یک سودا ندیم / هر سه در یک رنج و یک علّت سَقیم

هر سه نفر در یک فکر و یک خیال بودند و هر سه از یک رنج و یک بیماری ، بیمار شده بودند . [ سَقیم = بیمار ]

در خموشی هر سه را خَطرَت یکی / در سخن هم هر سه را حجّت یکی

به گاهِ سکوت ، اندیشۀ آن سه نفر (سه شاهزاده) یکی بود . و حتّی در گفتار نیز هر سه نفر یک برهان داشتند . [ خَطرَت = اندیشه ، فکر ]

یک زمانی اشک ریزان جمله شان / بر سرِ خوانِ مُصیبت خون فشان

زمانی هر سه اشک می ریختند و بر سفرۀ مُصیبت خون می گریستند .

یک زمان از آتشِ دل هر سه کس / بر زده با سوز چون مِجمَر نَفَس

گاهی نیز از آتش دلشان هر سه با سوز و گداز آهِ آتشین می کشیدند . گویی که سینۀ آنان منقل آتش شده بود . [ مِجمَر = منقل ، آتشدان ]

آن بزرگین گفت : ای اخوانِ خیر / ما نه نر بودیم اندر نُصحِ غیر ؟

برادر بزرگتر گفت : ای نکو برادران ، مگر ما پیش از این دیگران را مردانه و دلاورانه اندرز نمی دادیم ؟

از حَشَم هر که به ما کردی گِلِه / از بلا و فقر و خوف و زلزله

از چاکران ما هر کس که از بلا و فقر و صبر و پریشانی نزد ما شکایت می کرد . ( حَشَم = خدمتکاران ، کسان مرد ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

ما همی گفتیم : کم نال از حَرَج / صبر کن کِالصَّبر مِفتاحُ الفَرَج

ما بدو می گفتیم : از سختی و تنگی منال . صبر پیشه کن که صبر ، کلیدِ بابِ گشایش و نجات است . [ حَرَج = سختی و تنگی ]

این کلیدِ صبر را اکنون چه شد ؟ / ای عجب منسوخ شد قانون ؟ چه شد ؟

اینک چه بلایی بر سرِ کلید صبر آمده است ؟ عجبا مگر قانون صبر کان لم یکن اعلام شده است ؟ واقعاََ چه شده است ؟ [ ما آدمیان وقتی به مصیبت زده و یا داغداری می رسیم او را به صبر دعوت می کنیم و بیانات غرّایی در زمینۀ صبر و فواید آن ایراد می کنیم . ولی همینکه خود به مصیبتی دچار می آییم . عنان از دست فرو می هلیم و جزع و فزع می آغازیم . ]

ما نمی گفتیم اندر کِش مَکش / اندر آتش همچو زر خندد خَوش ؟

مگر ما نبودیم که به دیگران می گفتیم که در کوران گرفتاری و آتش بلا باید مانند طلا خندان بود .

مر سپه را وقتِ تنگاتنگِ جنگ / گفته ما که هین مگردانید رنگ

ما به لشکریان خود نصیحت می کردیم که در بحبوحۀ جنگ نترسید . [ گردانیدن رنگ = تغییر رنگ چهره ، کنایه از ترسیدن ]

آن زمان که بود اسپان را وِطا / جمله سرهای بریده زیرِ پا

زمانی که  در عرصۀ پیکار سرهای بریده زیرِ سمِّ اسبان لگدمال می شد . [ وِطا = فرش ، زیرانداز ، در اینجا به معنی لگدکوب کردن ]

ما سپاهِ خویش را هَی هَی کُنان / که به پیش آدیید قاهر چون سِنان

ما در آن بحبوحه سپاهیان خود را هی هی می کردیم که مانند سرنیزۀ تیز پیشروی کنید . [ سِنان = سرنیزه ، نیزه ]

جمله عالَم را نشان داده به صبر / زآنکه صبر آمد چراغ و نورِ صدر

ما همۀ عالم را به صبر فرا می خواندیم و می گفتیم که صبر چراغ و نور دل است .

نوبتِ ما شد ، چه خیره سر شدیم ؟ / چون زنانِ زشت در چادر شدیم ؟

اینک که نوبت ما فرا رسیده چه شده است که اینقدر آشفته حالیم و پُرتاب . م همچون زنانِ زشت ، خود را زیر چادر پنهان کرده ایم ؟ یعنی ذلیل و زبون شده ایم .

ای دلی که جمله را کردی تو گرم / گرم کن خود را و ، از خود دار شَرم

ای دلی که به گاهِ نزول مصائب بر مردم به آنان دلگرمی می دادی . اینک که آماجِ مصیبت شده ای خود را دلگرمی ده . و از اظهار ذلّت و زبونی حیا کن . [ در آیه 44 سورۀ بقره آمده است « آیا مردم را به نیکی می خوانید و خود را فراموش می کنید ؟ … » ]

ای زبان که جمله را ناصح بُدی / نوبتِ تو گشت ، از چه تن زدی ؟

ای زبانی که همگان را اندرز می دادی . اینک نوبت تو شده است . چرا لال شده ای و خود را نصیحت نمی کنی ؟ [ تن زدن = سکوت کردن ، شانه خالی کردن ]

ای خِرَد کو پندِ شکَّرخایِ تو ؟ / دَورِ توست ، این دَم چه شد هَیهایِ تو ؟

ای عقل ، کو و کجاست آن اندرزهای شیرین و دلنشین تو ؟ اینک نوبت تو است . هیاهوی تو کجا رفت .

ای ز دل ها بُرده صد تشویش را / نوبتِ تو شد ، بجنبان ریش را

ای کسی که با سخنان دلگرم کننده ات صد نوع تشویش و اضطراب را از دل مردم می زدودی . اینک نوبت تو است . پس عرض اندامی کن . [ ریش جنباندن = کنایه از اظهار وجود و عرض اندام کردن است ]

از غَری ریش ار کنون دزدیده ای / بیش ازین بر ریشِ خود خندیده ای

اگر به سبب نامردی ریش کنونی ات دزدی باشد . معلم می شود که از قبل خود را مسخره کرده ای . یعنی آنان که خود را در صف اهل کمال جا می زنند دلقک وار خود را مسخره کرده اند . [ غَر = قحبه ، فاحشه / غَری = قحبگی ، نامردی ]

وقتِ پندِ دیگرانی های های / در غمِ خود چون زنانی وای وای

به وقت نصیحت کردن دیگران سخنان پُر طمطراق می گویی و با صلابت و قاطعیّت حرف می زنی . ولی همینکه بلا و اندوهی بر تو عارض می شود صلابت کلام از یادت می رود و مانند زنان وای وای می گویی .

چون به دردِ دیگران درمان بُدی / درد ، مهمانِ تو آمد ، تن زدی

تویی که درمانِ دردهای دیگرانی ، چرا حالا که درد مهمان تو شده است لال شده ای ؟ یعنی چرا حالا خود را باخته ای و از آن نصایحی که به دیگران می کفتی به خود نمی گویی .

بانگ بر لشکر زدن بُد سازِ تو / بانگ بر زن ، چه گرفت آوازِ تو ؟

پیش از این شیوۀ تو این بود که بر لشکران فریاد رعدآسا برآوری . یعنی تا کنون عادت تو چنین بوده است که همگان را ارشاد کنی . اینک وقت آن رسیده است که بر خود نهیب زنی . ولی چرا اکنون که سانحه سراغ تو آمده صدایت گرفته است ؟ [ ساز = راه و روش ، شیوه ، طریقه ]

آنچه پَنجَه سال بافیدی به هوش / زان نَسیجِ خود بَغَلتاقی بپوش

از آنچه که هوشیارانه طیِ پنجاه سال بافته ای . جامه ای فراهم آر و به تنت کن . یعنی پنجاه سال سخنانی بر هم بافتی و به این و آن گفتی . اینک که خود به مصیبتی گرفتار آمده ای از آن کوه معلومات استفاده کن و خود را دلداری ده . [ نَسیج = منسوج ، بافته / بَغَلتاق = برگُستوان ، فَرَجی ، جامه ای که جنگاوران قدیم به هنگام جنگ زیر زِره می پوشیدند ]

از نوایت گوشِ یاران بود خَوش / دست بیرون آر و گوشِ خود بکش

گوش یاران و مریدانت از نوای دل انگیز ارشادات تو خوب نواخته می شد . اکنون دستی بیرون آر و گوش خود را بدان نصایح متمایل کن . [ گوش کشیدن = کنایه از تنبیه و تحذیر است ]

سر بُدی پیوسته ، خود را دُم مکن / پا و دست و ریش و سَبلَت گم مکن

تو که همیشه سر بوده ای یعنی همیشه رئیس و پیشوا بوده ای خود را به صورت دُم درنیاور . یعنی دنباله رو و منقاد مشو . و دست و پا و ریش و سبیل خود را گم مکن . یعنی قبلاََ که کرّ و فَرّ و طمطراقی داشتی بسیار محکم و با صلابت حرف می زدی . ولی حال که به مصیبتی گرفتار آمده ای ذلیل و زبون شده ای . در برابر مصائب خود را مباز و از کِسوت مردانگی و مروّت بیرون میا . [ سَبلَت = موی پشت لب ، سبیل ]

بازی آنِ توست بر رویِ بِساط / خویش را در طبع آر و در نشاط

اکنون بر بساطِ بازی ، نوبت تو است . یعنی تو باید بازی کنی . خود را مهیا کن و به نشاط آی . [ گویی که عرصۀ حیات همچون صفحۀ شطرنج است . نوبت هر کس که شود باید حرکتی در خور کند . حکایت طنز آمیز بعد (بخش بعد) در بسط همین مطلب آمده است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل شرح و تفسیر بخش بعد