عزم کردن شاه چون واقف شد بر آن خیانت | شرح و تفسیر

گفت با خود آنچه کردم با کسان / شد جزایِ آن به جانِ من رسان

با خود گفت : هر کاری که با دیگران کردم کیفرش به من رسید .

قصدِ جُفتِ دیگران کردم ز جاه / بر من آمد آن و افتادم به چاه

به سبب قدرت ناشی از جاه و مقام قصدِ ناموس دیگران را کردم . همان بلا بر سرم آمد و به چاهِ مجازات افتادم .

من درِ خانۀ کسی دیگر زدم / او درِ خانۀ مرا زد لاجَرَم

من درِ خانۀ دیگری را زدم . ناچار آن پهلوان نیز درِ خانۀ مرا زد . یعنی کیفر تعدّی خود را دیدم .

هر که با اهلِ کسان شد فِسق جُو / اهلِ خود را دان که قَوّاد است او

هر کس که به دنبال ناموس دیگران بیفتد . بدان که دلّالِ ناموسِ خود شده است . [ فِسق جُو = تباهی خواه ، کسی که طالب ناموس دیگری باشد / قوّاد = کسی که واسطۀ شهوترانی دیگران است ]

ز آنکه مثلِ آن جزایِ آن شود / چون جزای سَیّئه مثلش شود

زیرا که عمل زشتی مشابه آن عملی که مرتکب شده ، کیفر آن می شود . یعنی اگر کسی قصدِ ناموس دیگران را بکند یکی از مجازات هایش اینست که همان عمل را دیگران با ناموسش می کنند . چرا که جزای هر بَدی ، بَدی ای مانند آن است . [ در آیه 40 سورۀ شوری آمده است « و جزای هر بدی ، بدی ای است همانند آن … » ]

چون سبب کردی ، کشیدی سویِ خویش / مثلِ آن را ، پس تو دَیّوثی و بیش

چون تو اسباب فسق و فجور را فراهم آوردی و قصد زنی کردی که به دیگری تعلّق داشت لذا نظیر همان فسق و فجور به سراغت آمد . پس نه تنها تو جاکشی بلکه بَدتر از آنی .

منظور بیت : هر کس قصد ناموس دیگری را بکند همان بلا بر سرش می آید و بر حسب باطن چنین کسانی نه تنها دیّوث اند بلکه چند درجه بدتر . [ در روایتی آمده است : « ای رسول خدا دیّوث کیست ؟ فرمود : کسی که زنش زنا می کند و او بداند . » ( بحارالانوار ، ج 79 ، ص 115 ) ]

غصب کردم از شَهِ موصل کنیز / غصب کردند از من او را زود نیز

من با زور کنیزکِ شاهِ موصل را گرفتم . دیگری نیز آمد و فوراََ او را از من گرفت .

او که امینِ من بُد و لالایِ من / خاینش کرد آن خیانت های من

آن پهلوان که ندیم و امینِ من بود . خیانتکاری های من او را به فردی خائن تبدیل کرد . [ لالا = لَلِه ، مربی اطفال بزرگان ، در اینجا به معنی ندیم و مصاحب ]

نیست وقتِ کین گزاری و انتقام / من به دستِ خویش کردم کارِ خام

اکنون موقع کینه توزی و انتقام گیری نیست . من با دست خود کاری خام انجام دادم .

گر کشم کینه بر آن میر و حَرَم / آن تعدّی هم بیاید بر سَرم

حال اگر از آن فرمانده (پهلوان) و کنیزک انتقام بگیرم . کیفر آن ستم نیز بر سرم خواهد آمد . [ حَرَم = اهل و عیال شخص ، زنان عقدی و صیغه ای مرد ]

همچنان کین یک بیامد در جزا / آزمودم باز نَزمایم وَرا

همانطور که کیفر عمل زشتم یکبار بر سرم آمد . انرا یکبار آزمایش کرده ام و دیگر نخواهم آزمود .

دردِ صاحب مَوصلم گردن شکست / من نیارم این دگر را نیز خَست

دردِ شاهِ موصل گردنم را شکست . یعنی آزردن شاه موصل مرا ذلیل کرد . دیگر نمی توانم دیگری را آزرده خاطر سازم . [ خَست = خَستن ، زخمی کردن ، آزردن ]

داد حق مان از مکافات آگهی / گفت : اِن عُدتُم بِهِ ، عُدنا بِهِ

حضرت حق ما را از کیفر مطّلع کرد و فرمود : اگر به عمل زشت بازگردید . ما نیز به کیفر خود باز می گردیم . ( عُدتُم = بازگشتید / عُدنا = بازگشتیم ) [ مصراع دوم اشاره است به آیه 8 سورۀ اِسراء « امید است که پروردگار شما رحم آورد و اگر به اعمالِ ناپسندِ خود ، بازگردید . ما نیز به کیفرِ شما بازگردیم و دوزخ را برای کافران ، زندان سازیم » ]

چون فزونی کردن اینجا سود نیست / غیرِ صبر و مرحمت محمود نیست

چون در این موقعیت افزودن بر گناه و تعدّی فایده ای ندارد . پس جز صبر و مهربانی کارِ دیگری پسندیده نیست .

رَبّنا اِنّا ظَلَمنا ، سهو رفت / رحمتی کن ، ای رحیمی هات زَفت

پروردگارا ما ستم کردیم و دچار خطا شدیم . رحمی کن که رحمت های تو بزرگ است . ( زَفت = بزرگ و ستبر ) [ اشاره است به آیه 23 سورۀ اعراف « گفتند: خدایا، ما بر خویش ستم کردیم و اگر تو ما را نبخشی و به ما رحمت و رأفت نفرمایی سخت از زیانکاران خواهیم بود » ]

عفو کردم ، تو هم از من عفو کن / از گناهِ نو ، ز زَلّاتِ کُهُن

من آن پهلوان و کنیزک را عفو کردم . تو نیز گناه جدید و لغزش های قدیم مرا عفو کن . یعنی همۀ گناهان مرا ببخش . [ زَلّات = جمع زَلّت به معنی لغزش ]

گفت : اکنون ای کنیزک وا مَگو / این سخن را که شنیدم من ز تو

خلیف مصر پس از گفتن این سخنان گفت : ای کنیزک حرفی را که اکنون از تو شنیدم در جایی بازگو مکن .

با امیرت جُفت خواهم کرد من / الله الله زین حکایت دَم مَزن

من تو را همسر آن پهلوان خواهم کرد . محض رضای خدا ، این ماجرا را فاش مکن .

تا نگردد او ز رویم شرمسار / کو یکی بَد کرد و نیکی صد هزار

از این ماجرا حرفی نزن تا آن پهلوان از روی من خجلت زده نشود . زیرا او یک بَدی کرده و در عوض صد هزار نیکی به جا آورده است .

بارها من امتحانش کرده ام / خوب تر از تو بدو بسپرده ام

من بارها او را آزمایش کرده بودم و کنیزکانی زیباتر از تو به او سپرده بودم .

در امانت یافتم او را تمام / این قضایی بود هم از کرده هام

او را در امانتداری کامل و بی نقص یافتم . اما این واقعه قضایی بود که از اعمال زشت من پیدا شد .

پس به خود خواند آن امیرِ خویش را / کُشت در خود خشمِ قهراندیش را

سپس خلیفه ، پهلوان را به حضور خود طلبید و غضبِ انتقام جویانۀ خود را فرو خورد .

کرد با او یک بهانۀ دلپذیر / که شدستم زین کنیزک من نَفیر

خلیفه برای آن پهلوان بهانه ای جالب تراشید و گفت : من از این کنیزک متنفّر شده ام .

ز آن سبب از غیرت و رَشکِ کنیز / مادرِ فرزند دارد صد اَزیز

زیرا که مادرِ فرزندم (همسرم) از شدّت رَشک و حسادت نسبت به کنیزک سخت در جوش و خروش است . [ اَزیز = به جوش آمدن ، غلیان ]

مادرِ فرزند را بس حقّهاست / او در نه خوردِ چنین جَور و جفاست

مادرِ فرزندم (همسرم) حق زیادی به گردنم دارد . او سزاوار چنین ظلم و ستمی نیست .

رَشک و غیرت می بَرَد خون می خورد / زین کنیزک سخت تلخی می بَرَد

همسرم حسادت و رَشک می برد و خون دل می خورد . و از دستِ این کنیزک اوقاتش به شدّت تلخ است .

چون کسی را داد خواهم این کنیز / پس تو را اولاتر است این ای عزیز

چون تصمیم دارم که این کنیزک را به کسی بدهم . ای عزیز من ، این کنیزک برای تو سزاوارتر است .

که تو جانبازی نمودی بهرِ او / خوش نباشد دادنِ او جز به تو

زیرا تو به خاطر او فداکاری کردی . پس شایسته نیست که او را به کسی جز تو دهم .

عقد کردش با امیر ، او را سپرد / کرد خشم و حرص را او خُرد و مُرد

خلیفه مصر ، کنیزک را به عقد ازدواج پهلوان درآورد و به او سپرد . و خشم و حرص خود را متلاشی کرد . [ خُرد و مُرد = چیزهای خرد و ریز ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد