شرح و تفسیر غزل شماره 76 دیوان سعدی شیرازی

هر دَم که در حضور عزیزی برآوری / دریاب کز حیات جهان حاصل آن دَم است

هر نفسی که در پیش یاری عزیز می کشی ، آن را غنیمت بشمار ، زیرا نتیجۀ زندگی آن نفس و لحظه است . [ دَم برآوردن = نفس کشیدن / دریاب = غنیمت بدان ]

نه هر که چشم و گوش و دهان دارد آدمی است / بس دیو را که صورتِ فرزندِ آدم است

هر کس که چشم و گوش و دهان داشته باشد ، آدم نیست . چرا که بسیاری از دیوها هم در توهّم انسان به شکل آدمیزادند . [ آدمی = آدمیزاد ، انسان / دیو = شیطان ، موجودی است وهمی و هولناک که او را به صورت انسانی بلند قامت و زشت و دارای شاخ و دُم تصوّر کرده اند که قادر به انجام کارهای فوق العاده ای است . در اینجا منظور آدم پلید و شیطان صفت است . ]

آن است آدمی که در او حسنِ سیرتی / یا لطفِ صورتی است دگر حشوِ عالَم است

کسی که خوش باطن و زیبا چهره باشد ، آدم است . بقیه کسانی که چنین ویژگی هایی ندارند ، در عالَم ، موجوداتی زاید و بی مصرف هستند . [ حشو = اَگنه ، زاید و بی مصرف ، آنچه از قسم پنبه و پشم و جز آن در بالش و لحاف و جامه پر کنند ، در اینجا به معنی مردم پست و فرومایه ]

هرگز حسد نبرده و حسرت نخورده ام / جز بر دو روی یار موافق که در هم است

هرگز در دنیا جز بر لحظه ای که دو یار موافق رویاروی شوند و به هم نگرند ، حسرت نبرده و حسادت نورزیده ام . [ دو روی یار موافق = دو صورت یار هم دل و سازگار / در هم = با هم و با یکدیگر ]

آنان که در بهار به صحرا نمی روند / بوی خوش ربیع بر ایشان مُحرَّم است

آن انسان های بی ذوقی که در بهاران به باغ و صحرا نمی روند ، بوی خوش بهار بر آنان حرام شده است . [ ربیع = بهار / مُحرَّم = حرام شده ]

وآن سنگدل که دیده بدوزد ز روی خوب / پندش مده که جهل در او نیک محکم است

آن انسان سنگدلی را که از دیدن محبوب زیباروی چشم ببندد ، نصیحت مکن ، زیرا نادانی در او صفت راسخ و محکمی است . [ خوب = زیبا / نیک = قید است ، سخت ، بسیار ]

آرام نیست در همه عالَم به اتّفاق / ور هست ، در مجاورت یار مَحرم است

همه در این امر متّفق القول اند که در دنیا آرامشی وجود ندارد ، یا اگر وجود داشته باشد ، فقط در کنار دوست هم دل و رازدار است . [ آرام = امنیّت و آرامش / به اتّفاق = به نظر و عقیدۀ همه / مجاورت = نزدیکی ، همسایگی / محرم = هم دل و رازدار ]

گر خونِ تازه می رود از ریشِ اهلِ دل / دیدار دوستان که بینند مَحرم است

اگر در دل مجروح عارفان و عاشقان خون تازه وجود داشته باشد ، یعنی اگر زخم دل آنان تازه باشد . به محض اینکه چهرۀ دوست را مشاهده کنند . این دیدار مرهم دل بیمار آنان خواهد شد . [ خون تازه = خون جهنده و گرم / ریش = زخم / دیدار = چهره / مرهم = دارویی که بر جراحت نهند . ]

دنیا خوش است و مال عزیز است و تن شریف / لیکن رفیق بر همه چیزی مُقدَّم است

نعمت های دنیوی نیکوست ، ثروت گرانقدر است و جسم آدمی ارزشمند . امّا یک دوست موافق بر هر چیز دیگری ترجیح دارد . [ رفیق = یار و دوست / مقدّم = برتر ]

مُمسِک برای مال همه ساله تنگدل / سعدی به روی دوست همه روزه خرّم است

انسان بخیل برای به دست آوردن ثروت در تمام طول سال غمگین است ، امّا سعدی با دیدن روی دوست در تمام روزها شادمان است . [ ممسک = امساک کننده ، بخیل ، خسیس / خرّم = شادمان ، خوش وقت ]

شرح و تفسیر غزل 75                     شرح و تفسیر غزل 77