دست و پای امیر را بوسیدن و لابه کردن شفیعان | شرح و تفسیر

کای امیر از تو نشاید کین کشی / گر بشد باده ، تو بی باده خوشی

به او گفتند : ای امیر انتقام گیری زیبندۀ تو نیست . اگر شراب از دست رفت . تو بدون شراب هم مست و سرخوشی . [ تو به شراب ظاهری نیاز نداری در حالی که درونت از شراب حقیقی مست است . از اینجا به بعد امیر کنایه از «انسان کامل» است که شاهِ کونین محسوب شود و از بادۀ عشق جبّار مست است . ]

باده سرمایه ز لطفِ تو بَرَد / لطفِ آن از لطفِ تو حسرت خورد

شراب از لطافت روحِ تو لطیف شده است . و لطافت آب بر لطافت و نرمخویی تو حسرت می خورد .

پادشاهی کن ، ببخشش ای رحیم / اَی کریمَ ابنَ الکریمِ ابنِ الکریم

ای مهربان ، ای بخشنده ، زادۀ بخشنده ، زادۀ بخشنده ، شاهانه عمل کن و او را ببخش .

هر شرابی بندۀ این قدّ و خَد / جمله مستان را بُوَد بر تو حسد

هر شرابی غلام این قدّ و صورت است . همۀ مستان بر تو حسادت می ورزند . [ خَدّ = چهره ، رخسار ، گونه ]

هیچ محتاج مَیِ گلکون نِه ای / ترک کن گلکونه ، تو گلگونه ای

تو اصلاََ هیچ نیازی به شراب سرخ نداری . سرخاب را رها کن که تو خود صورتی سرخ همچون گُل داری .

ای رُخِ چون زُهره ات شَمسُ الضُحی / ای گدایِ رنگِ تو گُلگونه ها

ای کسی که صورتِ زُهره مانندت همچون آفتاب چاشتگاه است . ای کسی که سرخاب ها از رنگِ تو گدایی می کنند . [ شمس الضُحی = آفتاب چاشتگاه ]

باده کاندر خُنب می جوشد نهان / ز اشتیاقِ رویِ تو جُوشد چنان

شراب که پنهانی در خُمره می جوشد از اشتیاق روی تو آنچنان می جوشد . [ این ابیات همانطور که گفته شد خطاب به انسان کامل است که مظهر تام و تمام اسماء و صفات الهی است . ]

ای همه دریا چه خواهی کرد نم ؟ / و ای همه هستی چه می جویی عدم ؟

ای انسانی که تو خود همه دریایی . نَم را می خواهی چه کار ؟ و ای کسی که تماماََ وجودی . چرا به دنبال عدم و نیستی برآمده ای ؟ [ ای انسان تو که مظهر کاملِ حقّی چرا اسیر عوارض سطحی و نمودهای بی بود دنیوی شده ای ؟ ]

ای مَهِ تابان چه خواهی کرد گَرد ؟ / ای که مَه در پیشِ رویت روی زرد

ای ماهِ تابان ، گرد و غُبار را می خواهی چه کار ؟ ای که ماهِ تابان در برابر جمال تو خجل و شرمنده است .

تو خوش و خوبی و ، کانِ هر خوشی / تو چرا خود منّتِ باده کشی ؟

ای امیر (انسان کامل) تو خود زیبا و محبوبی و کانون همۀ زیبایی ها هستی . چرا منّتِ شراب را می کشی .

تاجِ کرَّمناست بر فرقِ سرت / طوقِ اَعطَیناک آویزِ برت

تاج کرامت الهی بر تارکت نهاده شده است و گردنبد عطایای ربّانی بر سینه ات آویزان . [ کرَّمنا = گرامی داشتیم ، اشاره است به آیه 70 سوره اِسرا که می فرماید : « و ما فرزندان آدم را بس گرامی داشتیم و آنان را در خشکی و دریا بر مرکوب ها سوار کردیم و ایشان را از غذاهای پاکیزه روزی دادیم و آنان را بر بسیاری از آفریدگان برتری بخشیدیم » / اَعطَیناکَ = به تو بخشیدیم ، اشاره است به آیه 1 سورۀ کوثر « ما به تو بخشیدیم کوثر را » مراد از «کرَّمنا» و /ناَعطَیتاکَ» در اینجا کرامت و عطایای الهی به انسان است ]

منظور بیت : ای انسان تو در والاترین درجۀ شرافت و کرامت قرار گرفته ای . تو را نزیبد که به نمودهای طبیعی مقیّد شوی و خود را محتاج بدان ها دانی .

جوهرست انسان و ، چرخ او را عَرَض / جمله فرع و پایه اند و او غرض

انسان جوهر است و آسمان و افلاک (کل دنیا) عَرَضِ او . همۀ کائناتِ جهان فرع و پلّه اند و مقصود نهایی انسان است . ( جوهر = ماهیتی است که اگر موجود شود قائم به خویش است نه قائم به موضوع مانند جسم که به ذات خود قائم است / عَرَض = ماهیتی است که اگر موجود شود . وجودش قائم به موضوع اوست . مانند رنگ و شکل و کمیّت جسم که به جسم قائم است . البته اینگونه اصطلاحات در مثنوی به معنی رسمی آن تعبیر نمی شود . پس مراد از جوهر و عَرَض در اینجا جمیع موجودات و مراتب هستی است . ) [ این ابیات همچنان در وصف انسان کامل ( شرح بیت 1 دفتر اوّل ) است . ]

ای غلامت عقل و تدبیرات و هوش / چون چنینی خویش را ارزان فروش ؟

ای کسی که عقل و تدبیرها و هوش ها ، غلامِ توست . چرا خود را اینچنین ارزان می فروشی ؟ [ مولانا در اثر دیگر خود می گوید : مفروش خویش ارزان که تو بس گرانبهایی … چون تأمل کنی اصل ، تو باشی و اینها (علوم ظاهری) همه فرعِ تو ( فیه ما فیه ، ص 15 و 16 ) ]

خدمتت بر جمله هستی مُفترض / جوهری چون نَجدَه خواهد از عَرَض ؟

خدمت کردن به تو بر جمیع موجودات هستی واجب است . چرا باید جوهر از عَرَض یاری طلب کند . [ مُفتَرض = وجوب ، فریضه / نَجدَه = یاری ]

منظور بیت : انسان که زبذۀ جهان هستی است و مدار آن . روا نیست که بجز حق از موجودات استمداد جوید .

علم جویی از کُتب ها ای فسوس / ذوق جویی تو ز حلوا ، ای فسوس

دریغا که دانش را از کتاب ها طلب می کنی . دریغا که لذّت را از شیرینی می جویی . [ مولانا در دیوان شمس گوید :

مردِ خدا عالِم از حق بُوَد / مردِ خدا نیست فقیه کتاب

پس به علم مستعار بسنده مکن که دانش حقیقی در کتاب روح آدمی است . ]

بحرِ علمی ، در نَمی پنهان شده / در سه گَز تن عالَمی پنهان شده

تو ای انسان ، دریایی از دانشی که در حجاب ظاهر ناچیزت نهفته شده ای . جهانی در جسمی محدود پنهان شده است . [ گز = مقیاسی در اندازه است که به عربی «ذَرع» گویند . مراد از «سه گز» محدودیت و خُردی است . اشارت است به این کلام مولا علی (ع) « ای انسان پنداری که جسمی خُردی ، حال آنکه جهان بزرگ در تو منطوی شده است » ]

منظور بیت : صورت ظاهر انسان خُرد و ناچیز است . ولی جهانی بزرگ در وجود او نهفته شده است .

مَی چه باشد یا سماع و یا جماع ؟ / تا بجویی زو نشاط و اِنتفاع

شراب و آهنگ و آمیزش جنسی چه ارزشی دارد که تو از آنها حظّ و فایده ببری . [ «سماع» در اینجا جنبۀ اصطلاحی صوفیه را ندارد بلکه مراد آوازهای مبتذل و هوسناکانه است . ]

آفتاب از ذرّه یی شد وام خواه / زُهره یی از خُمره یی شد جام خواه

گویی که آفتاب از ذرّه ای وام می خواهد . و زُهره ای از خُمره ای جام شراب طلب می کند . ( زهره = شرح بیت 752 دفتر اوّل ) [ همانطور که اگر خورشید به ذرّه نیازمند باشد امری عجیب است و همانطور که زُهره (ستارۀ لهو و لعب و عیش و عشرت) اگر از خمرۀ شراب جامی درخواست کند امری محیرالعقول است . همینطور اظهار نیاز انسان به پدیده های مبتذل زندگی مسخره و حیرت انگیز است . ]

جانِ بی کیفی شده محبوسِ کیف / آفتابی حبسِ عُقده ، اینت حَیف

تو ای انسان ، جانی بدون چون و چندی . با این حال اسیر چون و چند شده ای . و تو به مثابۀ آفتابی که دچار کسوف شده ای . شگفتا از این ظلم بر خویشتن . [ عُقده = اصطلاحی نجومی است . خورشید را مداری است و ماه را نیز مداری جداگانه است . آن موضعی که دو مدار مذکور ، مقابل هم می شوند . تقاطع گویند . و دو نقطه آن تقاطع را عَقدتین گویند . بر آن عَقد که ماه بگذرد و شمالی باشد . راس گویند و از آن عَقد که ماه بگذرد و جنوبی باشد . به آن ذَنَب گویند . پس هرگاه که روی خورشید به پشت ماه باشد . کسوف واقع می شود . و هر وقت که میان خورشید و ماه ، زمین حائل گردد خسوف می شود . ( شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 1434 ) ]

شرح و تفسیر بخش قبل شرح و تفسیر بخش بعد