معجزه خواستن قوم از پیغامبران | شرح و تفسیر در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر سوم ابیات 2710 تا 2737
نام حکایت : اهل سبا و طاغی کردن نعمت ایشان را
بخش : 5 از 8 ( معجزه خواستن قوم از پیغامبران )
مردم سبا ، بَد گوهر بودند و از راهِ حق به دور . با اینحال در ناز و نعمتِ فراوان به سر می بردند . سیزده پیامبر به سوی آن قوم گسیل شد تا آنان را به خود آورند . پس از اندرزهای فراوان ، قومِ سبا از سرِ عِناد و نه از راهِ حق طلبی از آنان معجزه خواستند . پیامبران دوباره آنان را متوجّه حقیقت کردند امّا آنان سخنان آن بزرگان را مکر و افسون خواندند و رسالت ایشان را فریب شمردند و ضمن آن به حکایت خرگوش و …
متن کامل « حکایت اهل سبا و طاغی کردن نعمت ایشان را » را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید .
قومِ گمراه سبا گفتند : ای کسانی که ادعا دارید که شاگردِ مکتبِ الهی هستید . دلیلِ طبابت و سودمند بودن داروهای شما کو و کجاست ؟ نشان دهید .
شما پیامبران نیز مانندِ ما ، وابسته به خوردن و خفتنید و مانندِ ما در این دهکدۀ دنیا مشغولِ تیمارِ تن و پروار بدن هستید . [ اشاره است به آیه 7 سورۀ فرقان « و گفتند از چه روست که این رسولِ الهی ، طعام می خورد و در بازارها راه می رود » ]
باز آن قومِ گمراه در اعتراض به انبیاء گفتند : ای مدعیان مقامِ نبوّت ، شما نیز مانندِ ما اسیرِ دامگاهِ آب و گِلِ دنیایید . یعنی شما نیز مقهورِ عناصرِ مادّی این جهانِ خاکی هستید . با این حال چگونه ممکن است که سیمرغِ دل را شکار کنید ؟ [ سیمرغ دل = اضافۀ تشبیهی است یعنی دل همانند سیمرغ قابل دسترسی نیست ]
این بیت نیز ادامه اعتراض و عناد آن قوم گمراه است . اینان ( انبیاء و اولیاء ) کسانی هستند که همواره مقهورِ جاه طلبی و ریاست اند . برای همین است که ادعای پیامبری دارند . [ حق ستیزان قیاس بر نَفسِ خود می کنند و انبیاء و اولیاء را همچو خود می پندارند ]
ما ( کافران ) نمی خواهیم اینگونه سخنان یاوه و دروغ را بشنویم و گولِ این اَراجیف را بخوریم و به دوغِ خیالات و اوهام بیفتیم چنانکه مگس می افتد .
پیامبران عظیم الشّأن به آن جماعت گمراه گفتند : این عناد و ستیز شما ، از همان بیماری اخلاقی و روحی ناشی می شود . زیرا کوردلی مانند پرده و حجاب ، مانع دیدن انسان می شود .
انبیاء به آن قومِ معاند گفتند : شما که دعوتِ ما را شنیدید . آیا این گوهر را در دستِ ما نمی بینید ؟ [ منظور از «این گوهر» می تواند گوهرِ هدایت ، نبوّت و یا اعجاز و بیّنه و یا نفوذِ کلامِ انبیاء باشد ( شرح کبیر انقروی ، جزو دوم ، دفتر سوم ، ص 1044 ) ]
این گوهر مایل امتحانِ مردم است . برای همین منظور ، ما آنرا در اطرافِ چشمِ آنها می گردانیم تا آن گوهر را مشاهده کنند و به راهِ هدایت بازآیند .
با این همه هدایت و بیّنه ، هر کس به پیامبران بگوید : پس گواهِ صدق و حقانیّتِ شما کو ؟ همین سخن دلیل بر این است که گرفتارِ زندانِ کور دلی شده و گوهرِ الهی را نمی بیند .
برای مثال ، هر گاه آفتاب با زبانِ حال به تو بگوید : از خواب برخیز که روز فرا رسیده است و کمتر لجاحت کن . [ ادامه معنا در بیت بعد ]
و تو در جواب آفتاب بگویی : ای آفتاب ، گواهِ تو کو و کجاست ؟ یعنی به چه دلیل می گویی روز شده است ؟ آفتاب در جواب این سؤالِ خامِ تو می گوید : ای نابینا برو از خدا چشم طلب کن . [ آفتاب آمد دلیلِ آفتاب ]
هر کس در وسط روز روشن ، چراغ به دست بگیرد تا روشنی روز را ببیند . همین جستجوی او دلیلی بر کوری اوست . به قول شیخ محمود شبستری :
زهی نادان که او خورشید تابان / به نور شمع جوید در بیابان ( شرح گلشن راز ، ص 69 )
خوارزمی گوید : چون آفتاب ، طالع شود و اشعۀ او ساطع گردد . در مخاطبۀ اهلِ عالم فرماید که برخیزید که روزِ نورانی ظاهر گشت و شبِ ظلمانی گذشت . هر که در اینصورت از آفتاب ، دلیل جوید از شِعارِ دانش ، عاری است و از آفتاب ، گواه طلبیدن محضِ رسوایی . باری اگر دیدۀ روز شناس شما بینا نیست به حکم « اَنصِتُوا لعلکُم تُرحمون » ، ترکِ اعتراض کنید و به خاموشی پردازید و کوری خویش را فاش مسازید ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 601 ) [ بَلاغ = رسانیدن ، دلالت کامل ]
و اگر روزِ روشن را نمی توانی ببینی ، به شک و گمان می افتی که آیا واقعاََ صبح شده است یا نه ؟ امّا ای حق ستیز تو در حجابِ جهل و عداوت پوشیده شده ای . [ حقیقت ، همچون روزِ پُر فروز است و حق ستیزان همانندِ شب پرگانی که در لابلای تاریکی ها می خزند و تابِ دیدارِ شمسِ حقیقت را ندارند . ]
ای خق ستیز ، کوردلی خود را با اینگونه سخنان خام و بی اساس و سؤالاتِ مغرضانه آشکار مکن . بلکه ادب اقتضا می کند که مُهرِ خموشی بر لب بزنی و در انتظار فضل و کرمِ الهی باشی . [ باشد که عنایت حق تعالی تو را نیز به مرتبۀ بینایان برساند . ]
ای که ظاهراََ در پیِ روز هستی . اینکه در وسطِ روز می پُرسی روز کو و کجاست ؟ همین حرف تو را رسوا و بی اعتبار می کند .
صبر کردن و خاموشی گُزیدن ، رحمتِ الهی را جذب می کند . امّا اینگونه دلیل و برهان طلب کردن ، علامت بیماری اخلاقی و روحی است . ( جَذوب = بسیار کِشنده ، بسیار جذب کننده ) [ مولانا و سایر عرفا با استدلال و منطق ، مخالفتی ندارند . چرا که مبانی منطقی و استدلالی با فطرت آدمی سازواری دارد و هیچکس نمی تواند آنرا رد کند . امّا مولانا با مناقشاتِ لفظی و مغالطاتِ کلامی و کنکاش های بوالفضولانه که از روحی بیمار گونه و حق ستیزانه ناشی می شود مخالف است و پای استدلالیونِ سفسطه جو را چوبین خوانده است . ]
فرمان الهی «خاموش باشید» را ( با دل و جان ) قبول کن تا بر جانت از بارگاهِ حضرت معشوق ، پاداشِ آن فرمان در رسد . [ اَنصِتُوا = شرح بیت 1622 دفتر اوّل ]
ای خردمند اگر نمی خواهی که دوباره دچارِ بیماری روحی و اخلاقی شوی ، مال و جانت را در برابر طبیب الهی بر زمین بزن . ( نکس = عود کردن بیماری / لبیب = خردمند ، عاقل ) [ یعنی باید در برابر انبیاء و اولیاء که طبیبانِ معنوی و روحی هستند بی ریا و متواضع باشی و خالصانه هر چه داری در راهِ آنان بذل کنی . ]
حرفِ زیادی را بفروش یعنی اینقدر فضولی نکن و در عوض ، ایثارِ جان و ترک مقام و بذلِ مال را خریداری کن .
تا فضل و کرمِ الهی ، تو را بستاید . تا جایی که حتّی آسمان و آسمانیان نیز به مقام و مرتبۀ معنوی تو غبطه بخورند .
اگر دلِ طبیبانِ الهی را نگه دارید یعنی اگر آنها را خشنود سازید . در آن صورت واقعیتِ درونی خود را خواهید دید . یعنی بینایی درونی شگرفی پیدا می کنید که به کمک آن باطنِ خود را بخوبی خواهید شناخت و در آن صورت از جهل و غفلتِ خود شرمنده می شوید .
ظاهراََ از مولانا سؤال شده که : بدون شک انبیاء و اولیاء مخلوق اند . آیا درمان کوردلی بشر به دست مخلوق انجام می شود ؟
جواب : رفعِ این کوری از دستِ مخلوق برنمی آید ولی طبیبانِ الهی بر اثرِ هدایتِ الهی می توانند به انسان ها بینایی باطنی عطا کنند . ( هُدی است = از تأثیر هدایت حق تعالی است ) [ مصراع اوّل مضمون آیه 56 سورۀ قصص را تداعی می کند « ای محمد تو هر که را دوست بداری هدایت نتوانی کردن . و لیکن خداوند ، هر که را خواهد هدایت کند » ]
از صمیمِ دل به طبیبانِ الهی خدمت کنید تا با مُشک و عنبرِ نفحاتِ ربّانی پُر شوید . ( شرح کبیر انقروی ، جزو دوم ، دفتر سوم ، ص 1052 )
آن قومِ ستمکار به انبیای الهی گفتند : این کارهایی که شما می کنید همه تزویر و حیله است . خدای متعال چگونه ممکن است که از فلان و بهمان ، نایبی برای خود انتخاب کند ؟ [ مولانا در ابیات 673 و 674 دفتر اوّل دلیل این انتخاب را بیان کرده است ]
آن قوم گفتند : فرستاده و نماینده شاه هم باید همجنسِ خودِ او باشد . انسانِ خلق شده از آب و گل کجا ؟ و آفریدگار زمین و آسمان کجا ؟
مگر ما مغزِ خَر خورده ایم که پَشه را مصاحب و همدمِ هُما بدانیم . شما کجا ، خدا کجا ؟ [ هُما = پرنده ای است از راستۀ شکاریان روزانه ، دارای جُثه ای نسبتاََ درشت ، قدما این مرغ را موجب سعادت می دانستند و می پنداشتند که سایه اش بر سرِ هر کسی افتد او را خوشبخت کند ]
هما کجا و پشه کجا ؟ گِل کجا و خدا کجا ؟ یعنی میانِ اینها چه مناسبتی است ؟ ذرّه چه مناسبتی با آفتابِ جهانتاب دارد ؟ پس بیهوده مدعی رسالتِ الهی نشوید .
این چه نسبت و چه سنخیتی است که عقل و ادراکِ آدمی آن را بپذیرد ؟ [ بنابراین به نظر منکران ، رسالتِ پیامبری امری بی اساس است . زیرا رسول باید با مُرسِل تناسب داشته باشد . بخش بعد ، حکایتی است از زبان همین منکران تا حرف شان را به کُرسی بنشانند . ]
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…