قصه هاروت و ماروت و دلیری ایشان بر امتحان حق | شرح و تفسیر

خواستم گفتن در آن تحقیق ها / تا کنون واماند از تعویق ها

پیش از این می خواستم در بارۀ این قصه ، تحقیق ها کنم و اسرارِ آن را به تفصیل بیان دارم . امّا به دلایلی این کار به تعویق افتاد . [ این موضوعی است که خواننده به کرّات در مثنوی شاهدِ آن است و مولانا خود نیز سبب تأخیر در بیانِ پاره ای از مطالب را «جَرِّ جَرّارِ کلام» دانسته است . جَرّار = بسیار کِشنده ]

حملۀ دیگر ، ز بسیارش قلیل / گفته آید ، شرح یک عضوی ز پیل

بارِ دیگر اندکی از آن بسیار را بازگو می کنیم . در اینجا از فیل تنها یک عضو آن شرح داده می شود . [ یعنی قصۀ هاروت و ماروت خیلی طولانی است ، گویی مانندِ فیل ، بزرگ و جسیم است . لذا تنها مقداری از آن گفته می شود . چنانکه مثلاََ از یک فیل ، تنها یکی از اعضاء و جوارحش بیان می شود ( شرح کبیر انقروی ، جزو اوّل ، دفتر سوم ، ص 314 ) ]

گوش کن هاروت را ، ماروت را / ای غلام و چاکران ما رُوت را

قصه هاروت و ماروت را گوش کن . ای که ما غلام و چاکرِ رویِ ماهِ تو هستیم . [ این خطاب یا به حُسام الدین است یا به هر سالکِ دیگر ]

مست بودند از تماشای اله / وز عجایب هایِ اِستدراجِ شاه

این دو نفر از مشاهدۀ جمالِ حق تعالی و از شگفتی های کیفرِ الهی به صورت خارق عادت جلوه می کرد . مست و مدهوش بودند . [ استدراج = شرح بیت 3041 دفتر اوّل و شرح بیت 508 دفتر سوم ]

این چنین مَستی است ز استدراجِ حق / تا چه مستی ها کُند مِعراجِ حق

در جایی که این دو نفر از کیفر الهی که به صورتِ خوارق عادت جلوه می کرد اینگونه مست و مدهوش بودند . پس قیاس کن آن بندگانی که به معراجِ حقایق می روند و به حق واصل می شوند چه مستی هایی می کنند ؟

دانۀ دامش چنین مستی نمود / خوانِ اِنعامش چه ها داند گشود ؟

وقتی که دانۀ قهر و کیفرِ حق ، این سان مستی می آورد . پس سفرۀ اِنعام و احسانِ معنوی او چه اسرار و حقایقی را برایِ عُشاق ، مکشوف می سازد ؟

مست بودند و رهیده از کمند / های هویِ عاشقانه می زدند

این دو ( هاروت و ماروت ) در عالَمِ ملکوت سرمست و رهیده از کمندِ هوی و هوس بودند و عاشقانه نعرۀ مستانه می زدند . [ آن دو از طهارت نَفسِ خود سرمستی می کردند و به خلقتِ آدم و آدمیان که با شهوت سِرِشته شده است طعنه ها می زدند . ]

یک کمین و امتحان در راه بود / صرصرش چون کاه ، کُه را می رُبود

در این راه کمینگاه و امتحانی بود که تندبادش حتّی کوه ها را نیز مانندِ پَرِ کاه می رُبود و با خود می بُرد . [ از بس امتحان های الهی ، سخت و نیرومند است . ]

صَرصَر = بادِ سرکش ، بادِ بسیار سرد ، تکرار آن جهتِ مبالغه است . این لفظ سه بار در قرآن کریم آمده است . آیه 16 سورۀ فصّلت ، آیه 19 سورۀ قمر و آیه 6 سورۀ حاقه .

امتحان می کردشان زیر و زَبَر / کی بُوَد سرمست را زینها خَبَر ؟

بادِ سرکش و نیرومندِ امتحان از کمینگاهِ قضا و مشیّتِ الهی وزیدن گرفت و آنان را زیر و رو کرد . آدمِ سرمست و مغرور کی ممکن است از این امتحان ها آگاهی داشته باشد ؟

خندق و میدان به پیشِ او یکی ست / چاه و خندق پیشِ او خوش مسلکی ست

گودالِ عظیم و راهِ صاف و وسیع در نظرِ آدمِ سرمست برابر است . چاه و خندق برای چنین آدمی راهی مطلوب است .

آن بُزِ کوهی بر آن کوهِ بلند / بَر دَوَد از بهرِ خوردی بی گزند

برای مثال ، بُزِ کوهی می خواهد بر فرازِ کوهی بلند پایین بیاید تا راحت چرا کند . [ این تمثیل ظاهراََ تفصیل این بیت عطار است در اسرارنامه . ( مأخذ قصص و تمثیلات مثنوی ، ص 92 )

چو بُزِ تا چند خواهی از کمر جَست / که خواهی کام و ناکام این کمر بست

تا علف چیند ، ببیند ناگهان / بازیی دیگر ز حُکمِ آسمان

بُزِ کوهی می خواهد از کوه فرود آید تا مشغولِ خوردن علف شود که ناگهان به اقتضای تقدیرِ الهی ، حکمِ دیگری مقدّر می شود و او مغلوبِ آن حکم می گردد . [ آن حکم و بازی اینست ]

بر کُهی دیگر براندازد نظر / ماده بُز بیند بر آن کوهِ دگر

آن بُز ضمنِ فرود آمدن از کوه نگاهش به قلّۀ دیگر می افتد و ماده بُزی را مشاهده می کند . [ شهوت چنان بر او غلبه می کند که سراپا شور و هیجان می شود . ]

چشمِ او تاریک گردد در زمان / بر جهد سرمست زین کُه تا بدان

چشمِ بُزِ کوهی در همان لحظه سیاهی می رود و هیج جیز را نمی بیند و فاصلۀ زیاد را تشخیص نمی دهد و ناگهان از سرِ این قلّۀ کوه به سرِ آن قلّه می پَرد . [ چرا ؟ ]

آنچنان نزدیک بنماید وَرا / که دویدن گِردِ بالوعۀ سرا

برای اینکه بر اثرِ غلبۀ شهوت ، فاصلۀ آن کوه ، چنان نزدیک می نماید که گویی کسی می خواهد دورِ چاهِ منزلش بگردد . [ بالوعه = چاه فاضلاب ، چاهی که در آن آبِ باران و آب های فاسد ریخته شود . ]

آن هزاران گَز دو گَز بنمایدش / تا ز مستی میلِ جَستن آیدش

بر اثرِ غلبۀ شهوت ، هزاران گز فاصله ، تنها دو گز به نظرش می رسد . از اینرو بر اثرِ مستی و مدهوشی میلِ پریدن می کند . [ گز = مقیاس طول ، واحدِ پول که در قدیم معادلِ 24 انگشت بود . ]

چونکه بجهد ، در فتد اندر میان / در میانِ هر دو کوهِ بی امان

همینکه آن بُزِ کوهی بپرد . میانِ دو کوهِ خطرناک می پرد .

او ز صیادان به کُه بگریخته / خود پناهش ، خونِ او را ریخته

آن بُزِ کوهی از ترسِ شکارچیان به کوه پناه بُرده . ولی همان پناهگاهش ، خونِ وی را بر زمین ریخته است . [ همینطور خیلی از کسان از دستِ صیادِ قضا و بلا به کوهِ نعیم و شهوت می گریزند امّا خبر ندارند که پناهگاهشان قتّالِ آنان است . توضیح بیشتر در حکایت نگریستن عزرائیل بر مردی ]

شِسته صیادان میانِ آن دو کوه / انتظارِ این قضایِ با شکوه

شکارچیان میانِ دو کوه در انتظارِ این تقدیرِ شکوهمند و با هیبت می نشینند .

باشد اغلب صیدِ این بُز همچنین / ورنه چالاکست و چُست و خصم بین

غالبِ اوقات ، بُزِ کوهی را با همین شیوه شکار می کنند واِلّا این حیوان فوق العاده چابک و چالاک است و دشمن را خوب می بیند . [ شکارچیان به طریق معمول از عهدۀ شکارش برنمی آیند . ]

رُستم ارچه با سَر و سِبلَت بُوَد / دامِ پاگیرش یقین شهوت بُوَد

اگر چه رُستمِ زال سَر و سبیلی داشت یعنی دارای قدرت و هیبت بود . ولی یقیناََ دامگاهش ، شهواتِ نفسانی بود . [ زال پسری داشت به نامِ شغاد که از کنیزکی به دنیا آمده بود و او را به کابل ، نزدِ شاه کابل فرستادند . این پسر ، دخترِ شاهِ کابل را به زنی گرفت و جزو خانوادۀ او شد . رستم هر ساله از شاهِ کابل یک چرم گاو زر به عنوانِ باج دریافت می کرد . چون شغاد به دامادی او درآمده بود توقع داشت که برادرش باج از او مطالبه نکند ولی رستم تغییری در روشِ خود نداد . شغاد رنجیده خاطر شد و با پدرزنش توطئه ای چیدند که رستم را به کابل بکشانند و به نیرنگ ، او را هلاک سازند . از این رو چاه هایی بر سرِ راهِ رستم کندند و روی آن را پوشاندند تا او هنگامِ شکار در یکی از ان چاه ها فروافتد و چنین شد . ( نامۀ نامور ، ص 445 و 446 ) بدین سان میل و رغبت به مال ، هلاکتگاهِ رستم شد . بنابراین کسانی که خود را رستم و پهلوان عقل و عرفان قلمداد می کنند . اگر از توفیقِ ربّانی محروم شوند و راهِ غرور پویند بی گمان به مغاکِ هلاکِ نَفس خواهند افتاد . ]

همچو من از مستی شهوت بِبُر / مستیِ شهوت ببین اندر شتر

حضرت مولانا به اینجا که می رسد به سالکانِ طریق و طالبان ارشاد چنین اندرز می دهد : تو نیز مانند من از مستی شهوت دست بردار و مستی شهوت را در شترِ نَر تماشا کن . [ سرمستی شهوات را برای حیوانات بگذار و خود ، راهِ ریاضت و صیانتِ نَفس در پیش گیر . ]

وجه دیگر مصراع دوم : آدمی که اسیر و مستِ شهوت است سرانجام کارش به رسوایی کشیده می شود و ضابطانِ حکومتی او را می گیرند و روی شتر سوار می کنند و در شهر می گردانند ( شرح کبیر انقروی ، جزو اوّل ، دفتر سوم ، ص 320 و 321 ) ]

باز این مستیِ شهوت در جهان / پیشِ مستیّ مَلَک دان مُستَهان

مستی شهوت در این دنیا در مقایسه با مستی فرشتگان ، واقعاََ خوار و بی مقدار است . [ مُستهان = خوار و بی مقدار ]

این بیت ، مدلولِ متضاد دارد . هم می تواند در مدحِ مستیِ فرشتگان باشد و هم در ذَمِ آن .

وجه اوّل : مستی فرشتگان به قدری والا و متعالی است که با لذّات و شهوات اینجهانی قابلِ مقایسه نیست . پس تو ای سالک از مستی شهوت که وصفِ بشریّت و صفتِ حیوانیّت است دست بدار و خود را از زنجیر گرانبار آن رهایی ده .

وجه دوم : هر چند سرمستی از شهوات حیوانی نکوهیده و قبیح است ولی ای سالک مبادا از شهوت ظاهره خلاص شوی و به شهوت خَفیّه دچار آیی که این دومی بسی سخت تر و گرانبارتر است . مبادا از حجابِ ظلمانی بدر آیی و به حجابِ نورانی گرفتار شوی .

منظور از فرشته در این ابیات ، فرشتگانِ ارضی است . یعنی انسان هایی که به مقامِ تجرید و خلوص و تهذیبِ عالی رسیده اند . و اِلّا فرشتگان آسمانی ذاتاََ عصیانگر نیستند و همواره در قیدِ اطاعت به سر می برند . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 33 و 34 ) [ شهوت خَفیّه = شرح بیت 2425 دفتر اوّل / حجاب = شرح بیت 1599 دفتر اوّل ]

مستیِ آن مستیِ این بشکند / او به شهوت التفاتی کی کُند ؟

مستی روحانی ، بر مستی جسمانی چیره و غالب است . چگونه ممکن است که انسان های فرشته خو به شهوات تمایل پیدا کنند ؟ [ خوارزمی گوید : همچنین مستانِ حق را غایت نیست و تفاوتِ درجۀ مستی ایشان را نهایت نی . ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 506 ) ]

آبِ شیرین تا نخوردی ، آبِ شور / خوش بُوَد خوش ، چون درونِ دیده نور

برای مثال ، اگر تا به حال آبِ شیرین نخورده باشی . آبِ شور مانندِ نورِ چشم برای تو خوش آیند و عزیز می نماید .

قطره یی از باده هایِ آسمان / بَرکند جان را ز مَی وز ساقیان

قطره ای از شراب های روحانی و آسمانی ، روحِ آدمی را از توجه به شراب ها و ساقیانِ جسمانی بیزار می کند .

تا چه مستی ها بُوَد اَملاک را / وز جلالت روح هایِ پاک را

تو قیاس کن که مستی انسان های فرشته خو و صاحبانِ ارواحِ پاک ( اولیاء الله ) از تجلّیاتِ الهی چه مستی ها و خوشی هایی می کنند . یعنی خوشی احوالِ روحانی به وصف در نمی گنجد .

که به بویی دل در آن مَی بسته اند / خُمِّ بادۀ این جهان بشکسته اند

زیرا فرشته خویان و مردانِ خدا به واسطۀ رایحه و بویی نسبت بدان شرابِ الهی شیفته و دلبسته شده اند و در نتیجه ، خُمِ شراب این جهانی را شکسته اند . [ منظور از «خُم» مرکز و محلِ لذّاتِ دنیوی و امیالِ شهوانی است که از آن به روح حیوانی تعبیر کرده اند ( شرح کبیر انقروی ، جزو اوّل ، دفتر سوم ، ص 323 ) . بو = منظور نفحات الهی است = شرح بیت 1951 دفتر اوّل . به هر حال منظور اینست که به واسطۀ نفحاتِ الهی می توان کانونِ لذّاتِ دنیوی را محو کرد . ]

جز مگر آنها که نومیدند و دور / همچو کُفّاری نهفته در قبور

تنها کسانی به این بادۀ الهی دل نبسته اند که از الطافِ الهی نومید و ناکام اند و همچنین منکرانِ حق ، در گورِ اجسامِ خود دفن شده اند .

ناامید از هر دو عالَم گشته اند / خارهایِ بی نهایت کِشته اند

اینان از هر دو جهان نومید شده و در نتیجه خارهای بی پایانی کاشته اند . یعنی به تباهکاری و ستمکاری فراوان دست آلوده اند .

پس ز مستی ها بگفتند ای دریغ / بر زمین باران بداد یمی ، چو میغ

در اینجا حضرت مولانا باز می گردد به دنبالۀ حکایت هاروت و ماروت و می فرماید : هاروت و ماروت به سبب سرمستی ملکوتی خود گفتند : ای کاش ما به زمین فرود می آمدیم و مانند ابر بر زمین ، باران نازل می کردیم . [ مانندِ ابرِ رحمت و معنویت ، بارانِ عدالت و احسان بر زمینیان فرو می باراندیم . ]

گستریدیمی درین بیدادجا / عدل و انصاف و عبادات و وفا

در سرای ستمکاری و بیدادگری زمین ، عدل و داد و عبادت حق و رسمِ وفاداری را گسترش می دادیم . [ بیدادجا = جای ستمکاری ]

این بگفتند و قضا می گفت : بیست / پیشِ پاتان دامِ ناپیدا بَسی ست

این حرف ها را زدند و اِدّعاها کردند . ولی قضای الهی به آن دو گفت : صبر کنید و از این لاف ها مزنید که بر سرِ راهِ شما دام های ناپیدا بسیار است . [ بیست = مخفف بایست ، از ایستادن ( شرح اسرار ، ص 201 ) ]

هین مدو گستاخ در دشتِ بلا / هین مران کورانه اندر کربلا

گستاخانه به صحرای بلا و محنت نشتابید . و بهوش باشید . مبادا بدون مطالعه و بصیرت قدم در جایگاه رنج و ابتلا بگذارید .

که ز موی و استخوانِ هالکان / می نباید راه پایِ سالکان

زیرا از انبوهی و کِثرتِ موی و استخوان و بقایای کشته شدگان ، راهیان و سالکان ، جای قدم گذاشتن پیدا نمی کنند . [ کنایه از کثرتِ کشته شدگانِ قهر الهی است ( شرح کبیر انقروی ، جزو اوّل ، دفتر سوم ، ص 325 ) . کربلا = به معنی مطلق رنج و ابتلا می باشد نه اشاره به سرزمینی خاص ]

جملۀ راه ، استخوان و موی و پی / بس که تیغِ هر لاشَی کرد شَی

سرتاسرِ راهِ سلوک ، آکنده است از استخوان و موی و رگ و پِیِ کشته شدگان . از بس که تیغِ قهرِ الهی ، همه چیز را به نیستی بُرده است . [ لاشی = لاشیء ، نیست و معدوم ]

گفت حق که بندگانِ جُفتِ عَون / بر زمین آهسته می رانند و هَون

حق تعالی فرموده است : بندگانی که مشمولِ یاری و عنایتِ حق قرار گرفته اند . در روی زمین به آهستگی و فروتنی گام برمی دارند . ( هَون = نرمی و آسانی ) [ اشاره است به آیه 63 سورۀ فرقان « و بندگانِ خاصِ خدا آنان اند که می روند بر زمین ، نرم و آهسته ، و چون به ایشان خطاب کنند : نادان ، بگویند سخنی خوب و بایسته » ]

پابرهنه چون رود در خارزار ؟ / جز به وقفه و فکرت و پرهیزگار

برای مثال ، آدمِ پابرهنه در زمینِ پُر از تیغ و خار ، چگونه راه می رود ؟ مسلماََ بسیار آهسته و هشیار و محتاط راه می رود . [ همینطور بندگانِ خاصِ خدا نیز در طریقِ حق با وقفه و تدّبُر و تقوی گام برمی دارند و به هر گامِ خود چند بار با دقت نگاه می کنند که آیا درست برداشته اند یا نه . چنانکه یکی از اصولِ یازده گانۀ طریقت نقشبندیه ، «نظر بر قدم» همین معنا را افاده می کند . ]

این قضا می گفت ، لیکن گوششان / بسته بود اندر حجابِ جوششان

قضا با زبان حال این معنا را به آن دو ( هاروت و ماروت ) می گفت . ولی گوشِ باطنی آنان در حجابِ شور و هیجان پوشیده شده بود .

چشم ها و گوش ها را بسته اند / جز مر آنها را که از خود رَسته اند

چشم و گوشِ باطنی همگان بسته است . مگر آنان که از وجودِ مجازی و موهومِ خود صرفِ نظر کرده اند .

جز عنایت که گشاید چشم را ؟ / جز محبت که نشاند خَشم را ؟

به جز عنایات و الطافِ خداوندی چه کسی قادر است چشمِ باطنی را بگشاید ؟ و جز عشقِ حق ، چه چیزی می تواند آتشِ کیفر را فرو نشاند ؟

جهدِ بی توفیق خود کس را مباد / در جهان ، وَاللهُ اَعلَم بِالسّداد

الهی که در این جهان ، کسی گرفتارِ تلاشِ بیهوده نشود . خداوند به راستی و درستی داناتر است . [ سَداد = راستی و درستی ]