فاوجس فی نفسه ، تفسیر آیات 67 و 68 سوره طه | شرح و تفسیر در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر چهارم ابیات 1670 تا 1694
نام حکایت : حکایت پادشاهی که غلامی بس نادان و حریص داشت
بخش : 9 از 13 ( فاوجس فی نفسه ، تفسیر آیات 67 و 68 سوره طه )
پادشاهی غلامی داشت که بس نادان و حریص بود و وظایف خود را به درستی انجام نمی داد . روزی شاه برای تنبیه او دستور داد که از جیره اش بکاهند . و اگر باز به لجاجت و سفاهتِ خود ادامه داد نامش را بکلّی از دفتر خدمتگزاران پاک کنند . وقتی که این خبر به گوش غلام رسید به جای آنکه در صدد شناختِ قصور و تقصیر خویش برآید با نادانی تمام ، در صدد نوشتن نامه ای پُر جنجال و ستیز برای شاه برآمد . امّا پیش از آنکه نامه را بنویسد نزدِ آشپز رفت و پرخاش کنان او را مقصّرِ تقلیل جیرۀ خود دانست . آشپز بدو گفت من مأمورم و معذور . برو ببین عاملِ اصلی چیست و کیست ؟ غلام ناچار به گوشه ای رفت و نامه ای برای شاه نوشت که هر چند متنِ نامه …
متن کامل ” حکایت پادشاهی که غلامی بس نادان و حریص داشت ” را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
موسی با خود چنین گفت : جادو هم مردم را دچارِ بُهت و حیرت می کند . چه کنم که مردم قدرتِ تشخیص ندارند . [ در عنوان این بخش به آیت 67 و 67 سورۀ طه اشاره شده که ترجمه آن اینست : « در این هنگام ترسی خفیف در دلِ موسی در افتاد . سپس گفتیمش : مترس که تو پیروزی و برتر » ترس موسی ، ترس معمولی نبود . زیرا مقامِ انبیاء بالاتر از این حرف هاست . بلکه موسی بیمِ آن داشت که مبادا عوام النّاس ، مرعوبِ سِحر و جادوی شیادان شوند . ]
حق تعالی به موسی فرمود : من قوّۀ تمییز و تشخیص را در مردم پدید می آورم . و عقل های فاقدِ تشخیصِ آنان را بصیر و آگاه می سازم .
گر چه آن ساحران مانندِ دریا کف ها ظاهر می کنند . یعنی مکرها و افسون های مهیب بکار می برند . امّا ای موسی مترس که تو پیروزی . [ کف برآوردند = کنایه از کثرت مکرها و افسونِ جادوگران و هیبت و خروش ظاهری آنان است که دل ها را تکان می داد . امّا در نهایت مانندِ کفِ آب ، سریعاََ زائل شدند . مصراع دوم اشاره است به آیه 68 سورۀ طه « گفتیم مترس که تو خود برتری » ]
در عهدِ موسی سِحر و جادو مایه افتخار بود . امّا چون عصای موسی به مار مبدّل شد . این همه سِحر و جادو مایه ننگ و سرشکستگی شد .
هر کس مدعی زیبایی و ملاحت است . امّا مرگ ، سنگِ محکِ کسانی است که ادعای زیبایی و ملاحت دارند . ( مِحَک = سنگ امتحان ، یا همان سنگِ محک است که زر و سیم سره و ناسره را بدان می آزمایند . ) [ هر کس ادعا می کند که من صاحبِ کمالم ، من صاحبِ جمالم ، بلکه مرجعِ اهلِ کمال و جمالم . امّا مرگ ، قاضی دادگری است . چرا که اگر شکوه و جلالِ آدمی ظاهری و ساختگی باشد با عُروضِ مرگ و گذرِ زمان و سپری شدن دوران ، همۀ آن زیورهای ساختگی به محاقِ زوال می رود . و اگر حشمت و جلالتش حقیقی باشد هر چه زمان بگذرد رشیدتر و استوارتر می گردد . ]
هم سِحرِ ساحران از میان رفت و هم معجزۀ موسی ، و طشت هر دو از بامِ وجود فرو افتاد . [ افتادن طشت از بام = کنایه از رسوا شدن و فاش گشتن رازِ درون و آوازه یافت است ( امثال و حکم ، ج 2 ، ص 1069 ) ]
از آوازۀ جادو جز لعنت چه بر جای ماند ؟ و از آوازۀ دین و ایمان جز عزّت و سرافرازی چه باقی ماند . [ یعنی از اسم و رسمِ سِحر و کارهایی که مبنای باطل دارد چیزی جز لعن و بدنامی نمانده است . امّا جلوه و جلالی که مبتنی بر حقیقت است روز به روز با شکوه تر و بالنده تر می شود . ]
چون سنگِ محک ظاهراََ در میان نیست و مرد و زن آن را در دسترس ندارند . ای حیله گر به صفوفِ مردم داخل شو و هم اینک شروع کن به یاوه سرایی .
حال که محک در میان نیست هنگامِ یاوه گریی و لاف زدن توست . و مردم تو را عزیز می دارند و دست به دست می برند . [ مولانا می گوید : وقتی که مردم معیار شناخت و قوّۀ تمییز نداشته باشند . شیادانِ مُصلح نما بازارشان داغ می شود . ]
برای مثال ، طلای تقلّبی از روی تکبّر هر لحظه به من می گوید : ای طلای خالص ، من کی از تو کمترم . [ قَلّابانِ مُزوّر که در کسوت ارشاد و هدایت درمی آیند خود را در سلکِ مرشدان کامل و هادیان لایق جا می زنند . مولانا در ابیات 265 تا 267 دفتر اوّل در توصیفِ اینان گفت :
همسری با انبیا برداشتند / اولیا را همچو خود پنداشتند
گفته اینک ما بشر ، ایشان بشر / ما و ایشان بستۀ خوابیم و خَور
این ندانستند ایشان از عمی / هست فرقی در میان ، بی منتهی ]
طلای خالص می گوید : آری ای رفیق ، همینطور است که تو می گویی . امّا آماه باش که محک از راه می رسد . ( خواجه تاش = چند غلام که متعلق به یک صاحب باشند . در ایجا به معنی همتا و رفیق است ) [ در ابیات اخیر جایز است که طلای خالص را کنایه از مرشدان و هادیان راستین و طلای ناخالص را کنایه از مرشدان و هادیانِ مزوّر بدانیم . زیرا طالحانِ حیله گر نیز خود را به صورت و هیأت صالحانِ خیرخواه درمی آورند . ]
مرگِ جسمانی برای اهلِ راز ، نوعی ارمغان است . مثلاََ طلای خالص از قیچی چه آسیبی می بیند ؟ مسلماََ هیچ آسیبی به او وارد نمی شود . زیرا طلا به هر شکلی که درآید باز طلاست . ( گاز = قیچی ، زرگران برای بازشناختن طلای تقلّبی از خالص ، علاوه از سنگ مخصوص ( محک ) ، مقراضی نیز دارند که با آن طلا را می بُرند تا لایه درونی آن را ببینند . زیرا ممکن است حیله گران لایه ای از طلا روی مس و یا فلزی دیگر بکشند و آن را به نامِ طلا مبادله کنند . همنطور که طلای حقیقی با بُریدن رسوا نمی شود . مؤمنانِ حقیقی که روحی گرانبها و زرّین دارند به هنگامِ عُروضِ مرگ و بلا هیچ آسیب و زیانی نبینند . زیرا روحِ آنان در کالبدشان بی قرارِ آن جهان است . ) [ مستفاد از مضمون احادیث « ارمغانِ مؤمن ، مرگ است » و « مرگ ، گیاه خوشبوی مؤمن است » ( احادیث مثنوی ، ص 121 )
اگر طلای تقلّبی در حقِ خود عاقبت بین بود . به جای آنکه آخرِ کار رسوا و سیاه شود در ابتدای کار چنین می شد . یعنی ضعفِ خود را پیش از امتحانِ سنگِ محک متوجه می شد و ادعا نمی کرد . [ اگر افرادِ مدعی و فاقدِ معنا با دیدۀ انصاف در ضمیرِ خود به اندیشه می پرداختند و خود را می شناختند . نیاز نبود در انظار ، خجل و سرشکسته شوند . بلکه خود به ضعفِ خویش واقف می شدند و رسوایی عمومی پدید نمی آوردند . ]
اگر طلای تقلّبی از همان اوّل سیاه بودن خود را می دید از نفاق و بدبختی دور می ماند . ( شَقا = بدبختی ) [ اگر قلّابانِ مدعی پیش از آنکه با معیار حقیقی سنجیده شوند خود ، قاضی خویش می شدند . نه دچار نفاق می شدند و نه دچارِ نگون بختی . برخی « لِقا ( = دیدار ) » را به مصراع دوم مربوط کرده و نوشته اند : اگر آن مدعی در حیاتِ دنیوی به ماهیّتِ پستِ خود پی می برد و به اصلاح و رفعِ آن می پرداخت . در روزِ رستخیز در پیشگاهِ الهی جزوِ منافقان و اشقیا قرار نمی گرفت ( شرح کبیر انقروی ، ج 11 ، ص 536 ) ]
اگر آن ریاکار کیمیای فضل و احسانِ الهی را طلب می کرد . قطعاََ عقلِ او بر ریا و تزویرِ او غالب می شد .
هر گاه آن ریاکار از حالِ نازلِ خویش دل شکسته می شد و به زشتی و پستی ضمیرِ خود پی می بُرد . شکسته بندِ حقیقی جهان را پیشِ خود می دید . [ جابِر ، از جَبر ( = ترمیم کردن استخوان شکسته ) لفظاََ به معنی شکسته بند و پیوند دهنده استخوان شکسته ، و یکی از اسماء جلیله الهی است . اطلاقِ جابر بر حضرت حق از آنروست که او با قهر و اقتدار . نقایصِ ممکنات را با افاضۀ دائمی وجود بر طرف می کند و نواقصِ وجودی ایشان را جبران می نماید . چنانکه در فصل 79 دعای جوشن کبیر آمده است « ای پیوند دهنده استخوان شکسته » . پس هر کس از گناه و جرم پیشین خود دل شکسته و نادم شود خدا با اوست . ]
اگر ریاکار فرجامِ کارهای خود را می دید . شکسته دل می شد و شکستگی قلبی او فوراََ ترمیم می شد . یعنی لطف و احسانِ الهی شاملِ حالِ او می گردید .
فضل و احسان الهی ، مس ها را به سوی اکسیر هدایت می کند تا به طلا تبدیل شوند . امّا آن مسِ زراندود شده از این فضلِ الهی محروم می ماند . ( اِکسیر = شرح بیت 516 دفتر اوّل ) [ منظور از «مس» در اینجا عاصیان و گنه کاران است که از زشتی احوال و اعمالِ خود خبر دارند و به جرم و جریرتِ خویش اقرار می کنند . و مراد از «زراندود» ریاکارانی است که صورتِ ظاهر را به صلاح و رشاد آراسته امّا در باطن گمراه و بی کمال اند . ]
ای مسِ زراندود ، یعنی ای مکّارِ مُصلح نما اینقدر ادعای یاوه مکن و به این نکته دقّت داشته باش که مشتری و خواهانِ تو برای همیشه کور و ناآگاه است . [ اَعمی = کور ]
نورِ روزِ رستاخیز ، چشمِ آنان را بینا خواهد کرد و افسونگری تو را فاش و رسوا . [ اشاره است به آیه 22 سورۀ ق « تو زین پیش از این حقیقت به غفلت اندر بودی . امروز که روز رستاخیز است . پرده از چشم تو برگرفتیم چندانکه تیز بین شدی و نهانی ها را آشکارا دیدی » ]
به کسانی توجه داشته باش که فرجامِ کارها را می بینند و مورد حسرت دل ها و حسادت دیدگانِ مردم اند . یعنی مقامِ معنوی شان در مرتبه ای است که همگان بر آن مقام غبطه می خورند ، بحصوص کور دلان .
و نیز به کسانی توجه کن که فقط زمانِ حال را می بینند و باطنِ خود را از اصلِ خود بریده اند و آن را فاسد و تباه کرده اند . [ اکبرآبادی «سِرّ فاسد» را به عقل معاش و « اصل سَر» را عقل معاد دانسته و اینگونه معنی کرده است « به کسانی که عقلِ معاش را از عقلِ معاد جُدا کرده اند نیز نگاه کن » ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر چهارم ، ص 76 ) . ]
منظور بیت : همانطور که به افرادِ با کمال نگاه می کنی و از کمالاتِ ایشان مُستفیض می شوی . به افرادِ فاقد کمال نیز نگاه کن . همان کسانی که به وجودِ مادّی و و مجازی خود مشغول و از وجودِ حقیقی و اصلِ خود جدا شده اند و بر اثرِ این انقطاع ، ریاکار گشته اند . ]
در نظر کسی که فقط زمان حال را می بیند و در نادانی و شک به سر می برد و فکر می کند که صبح صادق و صبح کاذب یکسان است و هیچ فرقی ندارد . [ صبح کاذب = صبح دروغین ، صبح اوّل ، دُمِ گرگ ، سپیده ای است که در پیِ سَحَر در ناحیه مشرق نمایان می شود و از آنرو که این سپیدی ، دراز و باریک و سربالاست به «دُمِ گرگ» تشبیه شده است . زمان این صبح بسیار کوتاه است / صبح صادق = صبح ثانی ، به دنبالِ صبح کاذب ، سپیده ای پهن بر افق نمایان می شود که آن را صبح صادق گویند . و وقتِ نماز بامداد است . ]
منظور بیت : آدمیان فاقدِ کمال بقدری مفتونِ دنیا و نَفس هستند که ارزش ها و ضد ارزش ها در نظرشان فرقی ندارد .
ای جوان ، صبح کاذب صدها هزار کاروان را به بادِ هلاکت سپرده است . [ برخی از قافله ها وقتی سپیدۀ صبح کاذب را مشاهده می کنند به خیالِ آنکه واقعاََ صبح شده است . بانگِ رحیل می زنند و حرکت می کنند . امّا دقایقی بعد ، تاریکی ، دوباره همه جا را می پوشاند و آن قافله ها در هامونِ بی انتها حیران و سرگردان می مانند . همینطور بسیارند طالبان که مکّارانِ مرشد نما را هادی حقیقی پندارند و به دنبالِ آنها حرکت کنند . لیکن عاقبت به ورطۀ تباهی و گمراهی افتند . ]
در این جهان هیچ زر و سیمی نیست که نوعِ تقلّبی و غلط انداز آن وجود نداشته باشد . وای به حالِ کسی که سنگِ محک و قیچی نداشته باشد . ( غلط انداز = هر چیزی که انسان را به اشتباه اندازد ) [ سنگِ محک و گاز ( = قیچی ) ، همانطور که در بیت 1681 همین بخش گفته شد ابزاری است در دست زرگران برای بازشناختن زر و سیم سِره از ناسِره . اینک ای طالبِ حقیقت بدان که در عالَمِ معارف نیز در کنار سکه های حقیقی ، سکه های دروغین رایج است و بر توست که با یافتن میزان و مقیاس الهی ، آن دو را از هم بازشناسی . ]
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…