زجر مدعی از دعوی و امر کردنِ او را به متابعت | شرح و تفسیر در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر چهارم ابیات 1695 تا 1716
نام حکایت : حکایت پادشاهی که غلامی بس نادان و حریص داشت
بخش : 10 از 13 ( زجر مدعی از دعوی و امر کردنِ او را به متابعت )
پادشاهی غلامی داشت که بس نادان و حریص بود و وظایف خود را به درستی انجام نمی داد . روزی شاه برای تنبیه او دستور داد که از جیره اش بکاهند . و اگر باز به لجاجت و سفاهتِ خود ادامه داد نامش را بکلّی از دفتر خدمتگزاران پاک کنند . وقتی که این خبر به گوش غلام رسید به جای آنکه در صدد شناختِ قصور و تقصیر خویش برآید با نادانی تمام ، در صدد نوشتن نامه ای پُر جنجال و ستیز برای شاه برآمد . امّا پیش از آنکه نامه را بنویسد نزدِ آشپز رفت و پرخاش کنان او را مقصّرِ تقلیل جیرۀ خود دانست . آشپز بدو گفت من مأمورم و معذور . برو ببین عاملِ اصلی چیست و کیست ؟ غلام ناچار به گوشه ای رفت و نامه ای برای شاه نوشت که هر چند متنِ نامه …
متن کامل ” حکایت پادشاهی که غلامی بس نادان و حریص داشت ” را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مُسَیلمۀ کذّاب می گفت : من هم حضرت احمد ( محمّد (ص)) هستم یعنی من هم پیامبری عظیم الشأن هستم . و آیینِ حنیفِ احمدی را با فن و تدبیر و کارایی بیشترِ خود به هم زدم و از میان برداشتم . [ بُو مُسَیلم = شرح بیت 321 دفتر اوّل ]
به مسیلمۀ کذّاب بگو اینقدر خودبینی و سرمستی مکن . فریب آغازِ کار را مخور . بلکه به فرجامِ کار بنگر . [ بَطَر = شادی مفرط ، سرمستی ، تکبّر ]
این رهبری و پیشآهنگی را برای افزودن بر تعدادِ مریدان خود مکن . آنقدر واپس رو تا شمع ، پیشاپیشت حرکت کند . ( قلاووزی کردن = راهنمایی کردن ، دلیلِ راه شدن / قلاووز = پیشرو لشکر ، راهبر ، پیشآهنگ / حرصِ جمع = حریص بودن برای افزودن به تعداد مقلّدانِ خود ) [ هوای رهبری و مسند نشینی را از سَر و سِرّت بیرون کن و سرمشقی صادق و قُدوه ای لایق که همچون شمع ، نور می افشاند برای خود گزین . مراد از «شمع» در اینجا هادی کامل و مرشدِ واصل است که نمونۀ اَعلی و اَتّمِ آن سیّد کائنات و مفخر موجودات حضرت ختمی مرتبت (ص) است . ]
شمع ، مقصد را مانندِ ماهِ تابان به تو نشان می دهد تا بدانی این طرف که می روی دانه است یا دامی بر سرِ راه است . [ یعنی همانطور که ماه را در وسطِ آسمان ، تابان و فروزان می بینی آن شمع ، منزل و مقصد را آشکارا به تو نشان می دهد . وجه دیگر معنی : شمع مانندِ ماه ، مقصد را به تو نشان می دهد . یعنی همانطور که در پرتوِ ماه می توان مقصد را یافت آن شمع نیز مقصد را نشانت می دهد .و به تو می گوید که در این طرف دانه وجود دارد و یا دام . ]
چه بخواهی و چه نخواهی به وسیلۀ چراغ می توان شکل و هیأت بازِ شکاری را از زاغ تشخیص داد . [ «باز» کنایه از عارفانِ واصل و «زاغ» کنایه از مرشدان دروغین و دنیا پرستان فرومایه است که در ویرانکدۀ دنیا مأوا دارند . ]
و گرنه این زاغان ، آتشِ تزویر و ریا روشن کرده اند و صدای بازهای سفید را فراگرفته اند . [ باز سپید = گونه ای مرغوب از بازِ شکاری است . به عربی بازِ اَشهَب گویند و از القابِ عارف بزرگ ، شیخ محی الدین بن عبدالقادر گیلانی است . چنانکه او را بازالله نیز می گفتند . ]
منظور بیت : مرشدان دروغین ، ظاهرِ خود را بر هیأتِ مصلحان و هادیان راستین می سازند و به تقلید ، کلماتِ آنان را بر زبان می رانند تا طالبان حقیقت را به سویِ خود جلب کنند . ]
اگر یک جوان صدای هدهد را یاد بگیرد و آن صدا را تقلید کند . رازِ هدهد و پیغامِ سبا را چگونه ممکن است درک کند . [ فرض کنیم که مرشدان مزوّر ، ظاهرِ خود را بر هیأت هدهدان طریقت و هادیان صاحب معرفت در آرند . باطن را چه می کنند ؟ آیا می توانند از اسرارِ اهلِ طریقت و اصحابِ حقیقت خبر دهند ؟ مسلماََ نمی توانند و کارشان به رسوایی و فضاحت می کشد . توضیح هُدهُد و سبا در شرح ابیات 1601 تا 1604 دفتر دوم ]
تو باید آوای زنده دلان را از مُرده دلان تشخیص دهی . و تاج شاهان را از تاجِ هدهد بازشناسی . ( تاج شاهان عاریتی است امّا تاجِ هدهد ، حقیقی . ) [ بَر رُسته = لفظاََ به معنی روینده و روییدنی و گیاه است . امّا اصطلاحاََ به شخصِ اصیل و عارفِ راستین اطلاق می شود / بَربَسته = در لغت به معنی جامد و در اصطلاح به شخصِ غیر اصیل و عارف نما گفته شود . شارحی گوید : بربسته ، اسیران هستی مجازی و بر رُسته ، رها شدگان از هستی مجازی است ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر چهارم ، ص 77 ) ]
این بی شرمان ، سخنِ درویشان و نکته های عارفان را بر زبان می رانند . [ مولانا در بیت 319 دفتر اوّل می گوید :
حرفِ درویشان بدزدد مردِ دون / تا بخواند بر سلیمی زان فسون ]
هر یک از امت های پیشین که هلاک شدند . سببِ هلاکتشان این بود که چوبِ گرانبهای سَندَل را چوبِ بی ارزشِ معمولی پنداشتند . ( چَندَل = در اصل همان سَندَلِ هندی است ، درختچه ای با گل های سفید خوشه ای که به عربی صَندَل گویند و چوب آن مرغوب و معطر است و منظور از آن در این بیت انبیاء و اولیاء هستند / عود = در اینجا به معنی چوب معمولی و شاخۀ بریده شده است و منظور از آن در این بیت عارف نمایانِ فرومایه است ]
گر چه امت های پیشین آنقدر عقل و شعور داشتند که فرقِ آن دو را درک کنند . امّا حرص و آز ، آدمی را کور و کر می کند . [ مُظهَر = در اینجا به معنی اظهار آمده است ]
البته کسی که چشمِ ظاهرش کور باشد از رحمتِ الهی بی بهره نمی ماند . امّا چشمی که بر اثرِ حرص و آز کور شده باشد ، عذرش پذیرفتنی نیست . [ اگر چشمِ سَر کور باشد مهم نیست زیرا خداوند در آیه 61 سورۀ نور فرموده : « بر نابینا بزهی نیست » امّا اگر چشمِ سِرّ کور شود آدمی به ورطۀ بدبختی و شقاوت فرو افتد . ]
کسی که به کیفر شاه دچار شود امیدی به عفو و بخشش او می رود . امّا کسی که دچار عذابِ حسد می شود قابلِ آمرزش و بخشش نیست . ( چارمیخ = چهار میخ ، نوعی شکنجه است که چهار دست و پای کسی را با چهار میخ به تخته ببندند ) [ چنانکه در بیت 3815 دفتر اوّل می فرماید :
بندۀ شهوت بَتَر نزدیکِ حق / از غلام و بندگان مُستَرق ]
ای ماهی به فرجامِ کار بنگر و به طعمۀ ناده شده در قلّاب نگاه مکن که حرص و شکمبارگی ، چشمِ فرجام بینِ تو را بسته است . ( شَست = قلّاب ماهیگیری / بدگلویی = حرص زدن در خوردن طعام ، شکمبارگی ) [ ای انسان از وساوسِ نفسانی روی بگردان که عاقبت تو را به هلاکت درافکند . ]
با دو چشم ، اوّل و آخِر کار را ببین . مبادا مانندِ ابلیسِ ملعون ، یک چشم باشی . ( اَعوَر = یک چشم ) [ چنانکه ابلیس نتوانست مقامِ باطنی آدم را درک کند و در نتیجه به گوهرِ آتشینِ خود بالید و خیال کرد که آدم نیز تنها خاکِ بی مقدار است . ابلیس کیشان نیز دیدۀ ژرف بین ندارند و فرجامِ کارها را درنیابند . به قول اکبرآبادی : زمان حال را می بینند و آینده را نه . ]
یک چشم آن کسی است که فقط زمانِ حال را بیند و مانندِ حیوانات از عاقبت کار بی خبر باشد .
دیۀ کور کردن دو چشمِ گاو مانندِ دیۀ یک چشمِ انسان است زیرا حیوانات شرافت آدمی را ندارند . [ طبق احکامِ فقهی دیۀ کور کردن دو چشمِ گاو معادل نصف بهای آن گاو است . یعنی هر گاه کسی دو چشمِ گاوی را کور سازد . گاو هر قیمتی که داشته باشد باید نصفِ آن قیمت را بپردازد . و اگر کسی یک چشمِ انسانی را کور کند باید نصفِ دیۀ قتل نَفس را بپدازد . مولانا با طرح یک مسئلۀ فقهی ، نقبی می زند به شرافت و برتری انسان و فضیلت عقل و بینش . حیوان هر چند دو چشم سالم و بینا داشته باشد . از آنرو که ظاهربین است ، مصلحت خود را تشخیص نمی دهد . ای بسا به سویِ مرداب رود و در آن هلاک شود . امّا این انسان است که با آگاهی خود او را از خطر می رهاند . ]
دیۀ دو چشمِ گاو به اندازۀ نصفِ قیمتِ خود گاو است . زیرا دو چشم گاو با کمک یک چشم تو راه را از چاه باز می شناسد . [ مَسنَد = تکیه گاه / مَسنَد ، چشم تو = یعنی با تکیه بر بصیرت و بینایی تو ]
و اگر یک چشمِ انسانی را درآوری و کور کنی . طبقِ مقرراتِ شرعی ، دیۀ آن نصفِ بهای وجودِ آدمی است . [ دیۀ کور کردنِ یک چشمِ انسان معادل نصفِ دیۀ قتل اوست . ]
زیرا چشمِ انسان خود به تنهایی ، بی آنکه از دو چشمِ یار و مُعین کمک بگیرد می تواند کاری انجام دهد . [ انسان به سببِ عقل با یک چشم هم به سویِ مقصودِ خویش می رود و راه را از چاه می شناسد . امّا حیوان با دو چشم نیز نمی تواند به سوی مطلوب برود مگر با کمک انسان . ]
چشمِ خر چون در آغازِ کار ، فرجامِ کار را نمی تواند ببیند . گر چه دو چشم داشته باشد باز به منزلۀ اینست که یک چشم داشته باشد .
این سخنان باریک و نکاتِ دقیق تمامی ندارد . آن غلامِ سبک مغز به طمعِ نان ، نامه ای به پادشاه نوشت . [ خفیف = سبک ، در اینجا به معنی سبک مغز و کم عقل است / رُقعه = نامه / رَغیف = گردۀ نان ]
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…