شکایت کردن پشه از باد به حضرت سلیمان | شرح و تفسیر در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر سوم ابیات 4624 تا 4663
نام حکایت : حکایت داد خواستن پشه از باد به حضرت سلیمان علیه السلام
بخش : 1 از 5 ( شکایت کردن پشه از باد به حضرت سلیمان )
پشه ای از باغ و علفزاری برخاست و رهسپارِ بارگاهِ عدل سلیمان نبی شد و از دستِ باد شکایت کرد و گفت که باد حتّی لحظه ای نمی گذارد ما در باغ و بوستان آرام گیریم . آن نبی کریم به باد دستور داد که هر …
متن کامل « حکایت داد خواستن پشه از باد به حضرت سلیمان علیه السلام » را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید .
پشّه ای از میان باغ ها و سبزه زارها بلند شد و آمد به بارگاهِ حضرتِ سلیمان نبی و از دستِ باد دادخواهی کرد .
و گفت : ای سلیمان تو در میانِ شیاطین و آدمیان و پریان عدالت می گستری . [ مَعدِلت = با فتحۀ دال نیز صحیح است به معنی به عدالت رفتار کردن ]
حتّی مرغ و ماهی در پناهِ عدالتِ تو زندگی می کنند . آن گمراه کیست که فضل و احسانِ تو را طلب نکند ؟
به دادِ ما برس که واقعاََ حالمان وَخیم است به طوری که هیچ بهره ای از باغ و گلزار نصیبِ ما نمی شود .
مشکلاتِ هر موجودِ ضعیفی بوسیلۀ تو حل می شود . پشّه در عجز و ناتوانی ، ضرب المثل است .
ما پشّه ها در ضعف و شکسته بالی مشهوریم . امّا تو ای سلیمان به صفتِ لطف و دستگیری از ناتوانان شهرت یافته ای .
ای سلیمان تو همۀ مراتبِ قدرت را طی کرده ای و ما در منتهای نقصان و سرگشتگی به سر می بریم . [ اطباق = جمع طبق به معنی پوشش ، پرده ، سرپوش ، امّا در اینجا منظور مراتب و درجات است . ]
به دادِ ما برس و ما را از این اندوه بِرَهان ، دستِ ما را بگیر ، ای کسی که دستِ تو دستِ خداست .
سلیمان نبی (ع) به پشّه گفت : ای دادخواه بگو ببینم از چه کسی داد می خواهی و شکایت داری ؟
کیست آن ستمکاری که به سببِ تکبّر و غرورِ خود به تو ستم کرده است و تو را آزرده است ؟ [ باد و بُروت = غرور و تکبّر ، خودنمایی ]
شگفتا در دورانِ حکومتِ ما ، ستمگر کجا پیدا می شود که در زندان و زنجیرِ اسارت و کیفرِ ما نباشد ؟ [ یعنی در حکومتِ عدلِ سلیمانِ نبی (ع) هیچ ستی بر کسی نمی رفت و همۀ ستمکاران و ظالمان و متعدّیان در زنجیر عدلِ او گرفتار آمده بودند . ]
زیرا از وقتی که ما به دنیا آمدیم ، ستمگری مُرد . پس در عهدِ ما چه کسی است که ستمگری کند ؟
همینکه نور بتابد ، تاریکی محو می شود . زیرا اصل و یاورِ ظلم ، تاریکی است . [ حکمای اسلامی خاصه صدرالمتألهین شیرازی در مبحثِ توحید و ردِ عقایدِ ثنویّه و نیز در مبحثِ چگونگی تعلّقِ قضا و مشیّتِ الهی بر بدی ها و حوادثِ شرآمیز ، اظهار کرده اند که جمیعِ شُرور و بدی ها از قبیلِ ظلم و فساد ، جنبۀ عدمی دارد . یعنی ماهیّتِ بدی ها از نوعِ وجودی نیست بلکه از نوعِ عدمی است . مثلاََ نور ، وجودِ حقیقی دارد . زیرا تا وقتی که هست ، تاریکی در کار نیست . امّا همینکه نور می رود ، تاریکی پدید می آید . به عبارتِ دیگر ، تاریکی ، وجودِ بِالاستقلال ندارد . بلکه دارای وجودِ اضافی و تَبَعی است . همینطور عدل ، وجودِ حقیقی دارد و ظلم ، وجودِ عدمی . یعنی اصالت با عدالت است و ظلم ، وجود اضافی و نسبی دارد . پس وجودِ همۀ بدی ها نسبی است نه مطلق . مولانا در ابیات 65 و 68 دفتر چهارم می گوید :
پس بدِ مطلق نباشد در جهان / بد به نسبت باشد این را هم بدان
زهرِ مار ، آن مار را باشد حیات / نسبتش با آدمی باشد مَمات
از این بیت می توان موضوع اخیر را استنباط کرد . بدین معنی که مولانا می گوید : همانطور که نور ، وجودِ حقیقی دارد و با تابیدنش ، تاریکی محو می شود . ظلم نیز مانندِ تاریکی ، ماهیتی عدمی و نسبی دارد و نه وجودِ حقیقی و استقلالی . ]
اکنون شیاطین به کار و خدمت مشغول اند . امّا دیگران به زنجیر و غُل و بند بسته شده اند . ( اَصفاد = جمع صَفَد به معنی قید و بندی که مانندِ دستبند و پابندِ زندانیان است . ] [ اشاره به آیه 37 و 38 سورۀ ص « و دیوان را به تسخیر او درآوردیم . هر دیوی که سازندۀ بنایی بود و فرو رونده در آب و دیگر دیوان را در غُل و زنجیر بنهادیم » ]
اصل و منشأ ستمِ ستمکاران از شیطان است . زیرا شیطان ، ستمکاران را گمراه می کند و به ستمکاری برمی انگیزد . در حالی که شیطان بستۀ زنجیرِ مشیّتِ الهی است . پس چگونه می تواند مردم را به بدی و ستم وادارد ؟ [ اشاره به این مطلب است که در آیینِ حنیف توحید ، معبود و مبدأ ، حضرتِ واحدِ احد است و هیچ معبود و مبدأ دیگری در کار نیست . امّا ثنویّه به دو مبدأ قائل اند . خیرات را به خدا و شُرور را به اهریمن نسبت دهند . در قرآن کریم ابلیس به عنوان مبدأ مطرح نشده بلکه او نیز مخلوقی از مخلوقاتِ حضرتِ حق است . منتهی او مبدأ شّرورِ اخلاقی است و نه تکوینی . در این بیت شیطان به عنوانِ مبدأ شُرور اخلاقی معرفی شده نه مبدأ خلق . ]
مشیّتِ تکوینی حضرتِ حق از آنرو حکومت و سلطنت را به ما حاکمانِ عادل داده است که نالۀ مردم از ستمِ ستمکاران به سویِ آسمان بلند نشود . [ منظور بیت : حق تعالی به برخی انبیای عظام نظیر حضرت محمّد بن عبدالله (ص) و حضرت داود (ع) و سلیمان نبی حکومت بخشید تا بر اثرِ عدالتِ آنان ، هیچکس موردِ ستم قرار نگیرد و به بارگاهِ الهی ، تظلّم نبرد . ]
تا دودِ آه و نالۀ مردم به آسمان ها نرسد و آسمان و ستارۀ سُهی پریشان نشوند . [ سُهی = در اینجا به معنی دورترین نقطۀ فلک است . توضیح در شرح بیت 1624 دفتر دوم ]
تا عرشِ خدا از نالۀ یتیم به لرزه نیاید . و تا اینکه بر اثرِ ستم ، هیچ روحی بیمار و مضطرب نشود .
ما انبیای عظام بدان سبب در تمام بلاد ، سنّت و مذهبِ الهی را وضع و ترویج کرده ایم که نالۀ خدایا ، خدایای ستمدیدگان به آسمان نرسد .
ای ستمدیده برای تظلّم بُردن به بارگاهِ الهی سر به سوی اسمان بلند مکن زیرا در عهدِ تو ( ای پشّه ) پادشاهی الهی و آسمانی حکومت می کند .
پشّه به حضرت سلیمانِ نبی گفت : من از دستِ باد شکایت دارم . زیرا او دو دستِ ظلم خود را علیه ما بکار گرفته است . یعنی سخت به ما ستم کرده است . [ دو دستِ ظلم بر ما گشاد = کنایه از این است که بیش از حد نسبت به ما ظلم کرده است . ]
ما پشّه ها از ستمِ باد بیتاب شده ایم و با لبِ فرو بستۀ خود از دستِ باد خون می خوریم .
پس حضرت سلیمان (ع) به آن پشّه گفت : ای خوش نوا ، باید فرماتِ حضرتِ حق را از جان و دلت بشنوی و بپذیری . [ دَوی = صدا ، بانگ ]
حضرت حق تعالی به من گفتهه است : ای قاضی دادگر ، سخنِ هیچ مدّعی را بدون حضورِ مدّعی دیگر قبول مکن .
تا وقتی که دو طرفِ دعوی در نزدِ قاضی حاضر نشوند ، حقیقت بر قاضی آشکار نمی شود .
اگر مثلاََ مدّعی تنها به قاضی رود و صد نوع ناله و فغان برآورد . بدان و آگاه باش که ای قاضی ، نباید ادّعای او را قبول کنی . [ قاضی مکلّف است که حرفِ طرفینِ دعوی را خوب گوش کند و در اکرام و توجه به آنان و حتی نگاه کردن به طرفین به تساوی رفتار کند و یکی را بر دیگری رجحان ندهد ( وسائل الشیعه ) در این چند بیت به یکی از مسائلِ فقهی بابِ قضا مطرح شده است و آن اینست : آیا حضورِ طرفین دعوی در نزدِ قاضی ضرورت دارد یاخیر ؟ فی الجمله در مذهبِ امامیه ، حکم بر غایب جایز است و در مذهبِ عامّه نیز غالباََ حکم بر غایب را جایز دانسته اند مگر قلیلی . ابیات اخیر ناظر به قولی است که قضاوت در موردِ شخصِ غایب را جایز ندانسته است . چنانکه در بیت بعد بدان تصریح شده است . ]
حضرت سلیمان (ع) به پشّه گفت : من نمی توانم از فرمانِ الهی رخ برتابم . برو خصمِ خود را به حضورِ من بیاور .
پشه گفت : یا حضرت سلیمان نبی ، سخنِ تو حجّت و صحیح است ، امّا طرف دعوای من ، باد است و باد نیز مطیعِ اوامرِ توست .
آن شاه معنوی فریاد زد : آهای بادِ صبا ، پشه از ستمِ تو ناله کرده است . بیا پیشِ من .
بهوش باش و در برابر خصمِ خود حاضر شو و جوابِ او را بده و در برابر مدّعی ، از خود دفاع کن .
همینکه باد صدای سلیمان را شنید با شتابِ بسیار به حضورِ او آمد و پشه در همان لحظه پا به فرار گذاشت .
سلیمان (ع) گفت : ای شه داری کجا فرار می کنی ؟ سر جایت بایست تا میان شما قضاوت کنم .
پشه به حضرت سلیمان (ع) جواب داد : شاها ، مرگ و هلاکِ من از وجودِ باد است و روزگارِ من از دودِ قهر و غلبۀ او سیاه شده است .
وقتی که او بیاید ، من کجا می توانم قرار بگیرم ؟ زیرا آن باد دمار از روزگار و هستیِ من درمی آورد .
در اینجا مولانا به نتیجه گیری این حکایت می پردازد و می گوید : کسی که خواهانِ درگاهِ الهی است همین حال را دارد . همینکه حضرت حق تجلّی می فرماید وجودِ سالکِ طالب محو و فانی می شود .
اگر چه آن وصالِ الهی ، موجبِ بقای حقیقی است . امّا آن بقا ، در آغاز به فنای وجودِ موهومِ سالک بستگی دارد .
آن سایه هایی که جویای نور و روشنی باشند ، همینکه نور بتابد محو می شوند . [ وجود مجازی با ظهور وجودِ حقیقی محو می گردد . ]
وقتی که عاشق ، سر می دهد یعنی هستی خود را قربانی می کند ، عقل کی می تواند پایدار بماند ؟ همۀ اشیاء هلاک می شوند اِلّا وجه الله . [ مصراع دوم اشاره است به آیه 88 سورۀ قصص . توضیح وجه الله در شرح بیت 1397 دفتر اول آمده است . ]
در برابر ذاتِ الهی ، هست و نیست فانی می شود . هستی در نیستی واقعاََ امرِ عجیبی است . [ شاید « هست و نیست » کنایه باشد از جمیع موجودات جهان ( لغتنامه دهخدا ، ج 49 ، ص 213 ) و احتمال دارد که « هست » کنایه از کسانی باشد که در هستی مجازی و موهومِ خود گرفتار شده اند و خود را موجود حقیقی پنداشته اند . و « نیست » کنایه باشد از کسانی که به وجودِ حق واقف شده و خود را نیستِ حقیقی پنداشته اند . پس این دو طایفه بر حسب واقع هر دو در برابر ذاتِ الهی ، معدومِ صِرف اند . مصراع دوم را می توان به دو وجه معنی کرد . یکی اینکه بقای بعد از فنای سالکان عارف ، امری عجیب است و یا اینکه ، ظهورِ هستی حق در مرآة موجودات که سر تا پا نیستی محض اند امری عجیب است .
در پیشگاهِ حضرت حق ، جمیعِ عقول مات و متحیّر می شوند . زیرا مُحال است که عقولِ جزیی بدین مرتبه برسند . همینکه قلم به این مرتبه رسید ، شکسته شد . [ اسرارِ مراتب و حقایق الهی را نمی توان به بیان آورد . زیرا هر چه در لفظ آید . سایه ای از حقیقت است و نه خودِ آن . و ای بسا گوهرِ حقیقت در حجابِ کلمات مستور بماند . مولانا نظیر این تعبیر را در بیت 114 دفتر اول آورده است :
چون قلم ، اندر نوشتن می شتافت / چون به عشق آمد ، قلم بر خود شکافت ]
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…