شرح و تفسیر غزل شماره 50 دیوان سعدی شیرازی

هر که با شاهد گل روی به خلوت بنِشست / نتوانَد ز سر راه ملامت برخاست

هر کس که با زیبا روی گل چهره در خلوت و به طور پنهانی همنشینی کرد . محال است که بتواند خود را از سرزنش شدن در امان دارد . یعنی همواره در معرض سرزنش قرار دارد . [ شاهد = معشوق زیبا / گل روی = روی گل مانند ]

که شنیدی که برانگیخت سمند غم عشق / که نه اندر عقبش گَرد ندامت برخاست ؟

آیا شنیده ای که کسی اندوه عاشقی را چونان اسبی برانگیزد و سرزنش به سان گرد و غباری در پی او بلند شود ؟ یعنی عشق ورزیدن و سرزنش شدن توأمان است . [ سمند = اسب / در این بیت «غم عشق» به «سمند» و «ملامت» به «گرد» تشبیه شده است . ]

عشق غالب شد و از گوشه نشینان صلاح / نام مستوری و ناموس کرامت برخاست

شور عاشقی بر پرهیزگاران صلاح اندیش و خلوت گزیده چیره گشت و کارشان به رسوایی کشید و شهرت و اعتبارشان در پاکدامنی و بزرگواری از میان رفت . [ صلاح = تقوا و پرهیزگاری ، شایسته / مستوری = تقوا و پاکدامنی ، نجابت و پارساییی / ناموس = آوازه و شهرت / کرامت = در لغت به معنی بزرگواری و بخشندگی است و در اصطلاح صوفیان ، امر خارق العاده ای که به سبب عنایت خداوندی از سوی صوفیِ کامل و واصل صادر می شود . مثل اِخبار از معقّبات و اِشراف بر ضمایر و شفای بیماران و رام کردن درندگان و نظایر اینها ]

در گلستانی کآن گل بن خندان بنِشست / سرو آزاد به یک پایِ غرامت برخاست

در گلستانی که آن معشوق زیباروی بنشیند ، سرو که سمبل راستی و اعتدال است ، در برابر او باید تاوان بپردازد و از این روی است که بر یک پای ایستاده است . [ سرو آزاد = سرو درختی است همیشه سبز که قامت معشوق را بدان تشبیه می کنند و بر سه قسم است : سرود آزاد که شاخه هایش راست رُسته ، سرو سهی که دو شاخه اش راست رُسته و سرو ناز که شاخه هایش متمایل است . / به یک پای غرامت برخاست = برای پرداخت تاوان بر یک پای ایستاد  ، در اصطلاح صوفیه نوعی تنبیه است که اگر صوفی در مراحل سیر و سلوک مرتکب لغزش و خطا می شد . به فرمان پیر و مرشد خود می بایست روی یک پا بایستد تا اینکه مرشد از خطای او درگذرد و او را عفو کند . ]

گل صد برگ ندانم به چه رونق بشِکفت ؟ / یا صنوبر به کدامین قد و قامت برخاست ؟

نمی دانم گل صد برگ با کدام زیبایی خود در برابر معشوق شکفت و درخت صنوبر با کدام اعتدال و بلندی در مقابل او خودنمایی آغاز کرد ؟ [ گل صد برگ = هر گلی که به نسبت دیگر اقسام خود برگ بسیار داشته باشد / صنوبر = درختی است زینتی و همیشه سبز با برگ های سوزنی و شکلی مخروطی که در ادب فارسی قامت یار را بدان تشبیه کنند . ]

دی زمانی به تکلّف برِ سعدی بنِشست / فتنه بنشست ، چو برخاست ، قیامت برخاست

دیروز معشوق با اکراه و بی میلی در کنار سعدی نشست و هنگامی که نشست ، شور و غوغا فروکش کرد و چون برخاست که برود ، از قیام او شور و غوغا و هیاهو به پا شد . [ دی = دیروز / برِ = نزدِ / تکلّف = منّت ، ریا و تزویر / قیامت برخاستن = کنایه از شور و غوغا و آشوب به پا شدن ]

شرح و تفسیر غزل 49 شرح و تفسیر غزل 51