شرح و تفسیر غزل شماره 137 دیوان سعدی شیرازی

باد بوی گل رویَش به گلستان آورد / آب گلزار بشد ، رونق عطّار برفت

باد بویی از چهرۀ گلگون او به گلستان آورد و بر اثر بوی خوشش آبروی گلزار بر باد شد و عطر فروشی از رونق افتاد . [ باد = باد صبا / آب = آبرو ، ارزش و اعتبار / عطّار = عطر فروش ]

صورت یوسفِ نادیده صفت می کردیم / چون بدیدیم ، زبان سخن از یاد برفت

ما صورت زیبای یوسفِ ندیده را توصیف می کردیم امّا هنگامی که آن را دیدیم ، دیگر سخن توانایی توصیف آن را از دست دادیم . [ یوسف = شرح بیت سوم از غزل 57 / صفت کردن = وصف کردن / از کار رفتن = کنایه از درمانده و از کار افتادن ]

بعد از این ، عیب و ملامت نکنم مستان را / که مرا در حق این طایفه انکار برفت

از این پس بر مستان خرده نمی گیرم و آنان را ملامت نمی کنم ، زیرا انکار من در حق ایشان از بین رفت و دیگر منکر آنان نیستم . [ ملامت = عتاب و سرزنش / انکار = ردّ و عدم قبول ، ایراد / طایفه = گروه ]

در سَرم بود که هرگز ندهم دل به خیال / به سَرت کز سَر من آن همه پندار برفت

در این اندیشه بودم که هرگز به خیال دل نبازم و اسیر آن نگردم . به سرت سوگند می خورم که آن اندیشه ها از سرم رفت و به خیال دل سپردم . [ خیال = وهم و گمان ، تصویر چیزی در ذهن هنگامی که در پیش چشم نباشد ، تصویر معشوق / سَرت = سوگند به سر تو / در سر بودن = کنایه از قصد و اندیشه داشتن ]

آخر این مورِ میان بستۀ افتان خیزان / چه خطا داشت که سرکوفته چون مار برفت ؟

آخر این عاشق که مثل مور میان بسته و در راه طلب می کوشید ، چرا باید مثل مار سرش به سنگ جفا کوفته شود ؟ [ افتان خیزان = افتادن و خواستن ، رفتن کسی که توانایی راه رفتن ندارد ولی تلاش می کند که که به مقصد و مقصود برسد . به همین سبب پیوسته می افتد و برمی خیزد ، کنایه از آهسته و آرام / سر کوفته چو مار = مانند مار سرکوفته و نابود گشته ]

به خرابات چه حاجت که یکی مست شود ؟ / که به دیدار تو عقل از سَر هشیار برفت

برای اینکه کسی مست شود نیازی به خرابات نیست ، زیرا با دیدن تو عقل از سر هشیار می رود . [ خرابات = در لغت به معنی میخانه و فاحشه خانه و قمارخانه است . و در اصطلاح صوفیه عبارت است از خراب شدن صفاتِ بشریه و فانی شدن وجودِ جسمانی / عقل از سر رفتن = هوش و حواس از دست دادن ، مبهوت ماندن ]

به نمازآمده محراب دو ابروی تو دید / دلش از دست ببردند و به زنّار برفت

کسی که به نماز ایستاده بود ابروان محراب گونۀ تو را به یاد بیاورد و دل از کف داد ، نماز فرو گذاشت و زنّار عشق بر بست . [ به نماز آمده = کسی که به نماز ایستاده باشد ، کنایه از پارسا / محراب = جایی در مسجد که امام در آنجا نماز می گزارد ، قبله / دل از دست بردن = کنایه از عاشق و شیفته کردن ]

زنّار = کمربندی بوده که ذمّیان مسیحی در مشرق زمین به امر مسلمانان مجبور بودند که داشته باشند تا بدین وسیله از مسلمانان ممتاز گردند . چنانکه یهود مجبور بودند بر شانۀ خود تکه پارچۀ زردی به نام عسلی بدوزند . در ادبیات صوفیانه زنّار رمز کفر و بت پرستی است . چنانکه خرقه نشان زهد و ایمان است .

پیش تو مردن از آن بِه که پس از من گویند : / نه به صدق آمده بود این که به آزار برفت

برای من مردن در برابر تو بهتر از آن است که بعد از مرگم بگویند این که با اندکی رنجش معشوق را ترک گفت ، در عشق صادق نبود . [ صدق = راستی و درستی ]

تو نه مرد گل بستان امیدی سعدی / که به پهلو نتَوانی به سَر خار برفت

ای سعدی ، تو که نمی توانی خار را تحمّل نمایی و با پهلُوها بر آن بخوابی ، مرد به دست آوردن گلی از گلزار امید او نیستی . [ مرد چیزی یا کسی بودن = حریف چیزی یا کسی بودن و از عهدۀ آن بیرون آمدن ]

شرح و تفسیر غزل 136 شرح و تفسیر غزل 138