شرح و تفسیر غزل شماره 112 دیوان سعدی شیرازی

هر آن که با تو دَمی یافته ست در همه عمر / نیافته ست اگرش بعد از آن تمنّایی است

هر کس در تمام طول حیاتش فقط لحظه ای با تو بوده و از تو لذّتی یافته است ، از آن پس به هیچ آرزویی دست نمی یابد که او را خشنود سازد ، زیرا آرزویی بزرگتر از با تو بودن وجود ندارد . [ دَم = لحظه و ساعت / تمنّا = آرزو ، درخواست / دم یافتن = کنایه از بهره مند و برخوردار شدن ]

هر آن که رای تو معلوم کرد و دیگربار / برای خود نَفَسی می زند ، نه بس رایی است

هر کس بر نظر و اندیشۀ تو آگاهی یابد و از آن پس به خاطر خویش نفس کشد و زنده ماند ، این تدبیر برای او تدبیر خردمندانه ای نبوده است . [ معلوم کردن = شناختن ، پی بردن / نفس زدن = زندگی کردن / نه بس رایی است = رای و اندیشۀ شایسته و خوبی نیست ]

نه عاشق است که هر ساعتش نظر به کسی / نه عارف است که هر روز خاطرش جایی است

هر کس هر لحظه به کسی نظر دارد ، عاشق نیست و هر کس هر روز به جایی خاطر می سپارد و تمرکز ندارد ، عارف به شمار نمی آید . [ ساعت = لحظه  / نظر = نگاه و توجّه / عارف = دانا و شناسنده / خاطر = فکر و اندیشه ، دل ]

مرا و یاد تو بگذار و کنج تنهایی / که هر که با تو به خلوت بُوَد ، نه تنهایی است

مرا با یاد و خاطرۀ خویش در کنج تنهایی رها کن ، زیرا کسی که با یاد تو خلوت گزیند ، تنها نیست . [ تو = در اینجا به معنی «خود» است / خلوت = عزلت و گوشه نشینی ]

به اختیار شکیبایی از تو نتوان بود / به اضطرار توان بود اگر شکیبایی است

نمی توان با اختیار و آگاهانه از تو شکیبا بود ، اگر کسی دور از تو صبر پیشه کند ، از روی ناچاری خواهد بود . [ اضطرار = بی اختیاری ، جبر ، مقابل اختیار ]

نظر به روی تو هر بامداد نو روزی است / شب فراق تو هر شب که هست یلدایی است

در هر بامداد که به روی تو نظر کنیم ، آن صبح چون عید نوروز خجسته است و هر شبی که بی تو سپری شود ، طولانی ترین شب سال خواهد بود . [ یلدا = شب اوّل زمستان (دی) که درازترین شب هاست و قدما آن را شوم و نحس می دانستند (فرهنگ اشارات) ]

خلاص بخش خدایا ، همه اسیران را / مگر کسی که اسیر کمند زیبایی است

خدایا تمام اسیران را آزاد ساز ، مگر کسی که به کمند زیبارویی گرفتار آمده و عاشق است .

حکیم بین که برآورد سر به شیدایی / حکیم را که دل از دست رفت ، شیدایی است

بنگر که حکیم نیز دست از خود شسته و عاشق گشته است . آری ، هر حکیمی که دل از کف بدهد ، شوریده و شیدایی بیش نیست . [ حکیم = اهل حکمت ، دانشمند و فرزانه / شیدایی = جنون و بی خودی ، عاشقی / دل از دست رفتن = کنایه از فریفته و عاشق شدن ]

ولیک عذر توان گفت پای سعدی را / در این لَجَم چو فرو شُد ، نه اوّلین پایی است

امّا اگر پای سعدی در این لجن و ورطه فرو رود ، به دلیل اینکه اوّلین پایی نیست که دچار این لغزش و گرفتاری می شود ، عذرش پذیرفتنی است . [ ولیک = امّا ، ولی / لَجَم = گِل تیره و لای سیاهی را که در ته حوض ها و کولاب ها و جوی های آب می باشد ، لجن ]

شرح و تفسیر غزل 111 شرح و تفسیر غزل 113