رفتن شخصی بالای درخت و خوردن و ریختن میوه ها | شرح و تفسیر در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر پنجم ابیات 3077 تا 3110
نام حکایت : حکایت در جواب جبری و اثبات اختیار و صحتِ امر و نهی
بخش : 1 از 11 ( رفتن شخصی بالای درخت و خوردن و ریختن میوه ها )
شخصی بالای درختی رفت و شاخه های آن را محکم می تکاند و میوه ها را می خورد و بر زمین می ریخت . صاحب باغ آمد و گفت : خجالت بکش ، داری چه کار می کنی ؟ آن شخص با گستاخی تمام گفت : بنده ای از بندگان خدا می خواهد میوه ای از باغ خدا بخورد . این کار چه ایرادی دارد ؟ صاحب باغ دید بحث و مجادله با او فایده ای ندارد . پس غلام تُرک خود را صدا زد و گفت : آن چوب و طناب را بیاور تا جواب مناسبی به این دزد بدهم . دست و پای دزد را بستند و صاحب باغ محکم با چوب او را مضروب کرد . دزد می گفت …
متن کامل ” حکایت در جواب جبری و اثبات اختیار و صحتِ امر و نهی “ را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
شخصی بالای درخت رفته بود و دزدانه میوه ها را از شاخه های درخت می تکاند .
صاحب باغ آمد و گفت : ای فرومایه ، مگر از خدا حیا نمی کنی ؟ مشغول چه کاری هستی ؟ [ دَنی = فرومایه ، پست ]
آن شخص گفت : مگر چه اشکالی دارد که بندۀ خدا از باغِ خدا خرمایی بخورد که حضرت حق به او عطا کرده است ؟
چرا مانند مردم عوام ، بندۀ او را سرزنش می کنی ؟ چرا بر سفرۀ نعمتِ خداوندِ بی نیاز بخل می ورزی ؟
صاحب باغ گفت : آهای اَیبک ، آن طناب را بیاور تا جوابِ این شخص را بدهم . [ اَیبک = از نام های غلامان تُرک است / بُوالحسن = در اینجا اسمی است معادل فلان و بهمان ]
پس صاحب باغ آن شخص را محکم بر درخت بست و به شدّت با چوب بر پشت و ساقِ پایش می کوفت .
شخص مضروب به صاحب باغ گفت : آخر از خدا شرم کن . تو که داری مرا به بدترین وضع می کُشی .
صاحب باغ بر سبیل طنز و تعریض گفت : این بندۀ خدا با چوب خدا دارد بر پشت بندۀ دیگر خدا می کوبد .
این چوب ، چوب خداست و پشت و پهلوی مضروب نیز به خدا تعلق دارد . و من نیز غلام و آلت فعل و فرمان خداوندم .
شخص مضروب گفت : ای جوانمرد از اعتقاد به جبر توبه کردم . واقعاََ که اختیار است ، اختیار است ، اختیار .
اختیاراتی که در وجودِ انسان ها نهفته شده از اختیار خدا به وجود آمده است . اختیار او مانندِ اسب سواری است که در انبوه گرد و غبار پنهان شده است .
اختیار خدا اختیار ما را آفریده است . امر و نهی (تکلیف و تعهد) متکی بر اختیار انسان است یعنی چون انسان موجودی مختار است پس حق تعالی او را مسئول اعمالش کرده است و کلاََ اوامر و نواهی با وجود اختیار ، معقول و مقبول است . چنانچه انسان اختیاری نداشت امر و نهی و تکلیف نیز بر او ساقط می شد . ( مُستَنَد = تکیه داده شده ) [ وقتی قبول کنیم که انسان مظهر اسماء و صفات الهی است و از جمله اسماء و صفات الهی ، مُرید (= با اراده) و اراده است . پس نتیجه می گیریم که انسان نیز بطور نسبی دارای اراده و اختیار است . ]
حکمرانی بر موجودات بی اختیار در حیطۀ قدرت هر آفریده ای است .
منظور بیت : سلطه و حکمرانی بر موجودات بی اختیار از هر آفریده ای برمی آید ولی حکمرانی بر موجودات مختار ( = آدمیان ) مختصِ ذاتِ احدیّت است .
تا آن موجود حاکم صید را بی آنکه اختیاری داشته باشد به دنبال خود بکشاند و گوش فلان و بهمان را بگیرد و بِبَرَد . [ زید = معادل فلان و بهمان است و در اینجا مراد کسی است که اسیر و مقهور دیگری واقع شده مانند غلامان و بردگان که در برابر صاحب خود اختیاری ندارند . ]
اما قدرت و خلاقیّتِ خداوندِ بی نیاز بدون هیچ وسیله ای اختیار انسان را کمندِ خودِ او می کند . [ ضمیر «ش» در «اختیارش» مربوط می شود به «زید» در بیت قبل ]
منظور بیت : خداوند بدون احتیاج به ابزار و آلتی ، اختیار انسان را به صورت کمندی درمی آورد و با آن او را به دنبال ارادۀ خود می کشاند . آری اختیار ما مقهور اختیار حضرت حق است .
اختیار انسان ، او را به بند می کشد . خداوند بدون سگ و دام ، او را صید می کند .
برای مثال ، نجّار بر چوب تسلّط دارد و نقّاش نیز بر نقوش زیبا . [ دُروگر = درودگر ، نجّار ]
مثال دیگر ، آهنگر بر آهن مسلّط است . بنّا بر ابزارِ بنّایی . [ دو بیت فوق بر سبیل تمثیل گفته شده که بسط دهندۀ مطلب بیت 3089 همین بخش است . ]
شگفتا که این همه اختیار ، بنده وار در برابر اختیار خداوند سجده می کند .
قدرت و اقتداری که تو در برخورد با جمادات بکار می بری کی ممکن است که جماد بودن را از آنها سلب کند ؟ [ مولانا می گوید که : هر چند اختیار حق تعالی بر جمیع اختیارات غالب است . لیکن موجب نفی آنها نمی شود . او به این قاعدۀ حکما اشارت دارد که « هر امر ذاتی تخلف پذیر و تبدّل پذیر نیست » . تو ای انسان با آنکه می توانی بر جمادات سیطره یابی ولی نمی توانی جمادیت را از آنها سلب کنی . همینطور چون انسان ذاتاََ متحرک بِالاراده است . هر چند ارادۀ حق بر او غالب است . لیکن ارادۀ حق ، ارادۀ انسان را نفی نمی کند . پس انسان مسئول اعمال خود است . ]
قدرت خداوند نیز اختیارات را از بندگان سلب نمی کند .
ارادۀ الهی را به کاملترین وجه بیان کن تا به جبر و گمراهی منسوب نشوی . اگر قهر و غلبۀ ارادۀ الهی را به گونه ای بیان کنی که موجب نفی ارادۀ انسان شود دچار جبر و کژی شده ای و اگر بگویی که ارادۀ حق تعالی موجب سلب ارادۀ بشری نمی شود سخنی صحیح گفته ای . ]
چون تو می گویی که کفرِ من به ارادۀ خدا متحقّق شده . بدان که در انتخاب این کفر ارادۀ تو نیز دخالت دارد . [ انسان مطلقاََ مجبور نیست بلکه راه هدایت و ضلالت را به خواست خود انتخاب می کند . ]
زیرا بدون ارادۀ تو هرگز کفرِ تو تحقّق پیدا نمی کند و تحقّق کفر بدون اراده و اختیار نوعی تناقض گویی است . [ وقتی فرد کافر بگوید : « من اجباراََ دچار کفر شده ام » این هم متضمّنِ اثبات کفر است و هم نفی کفر . و هم گویای جبر است و هم اختیار . زیرا معنی اش اینست که من کفر را نمی خواستم (اختیار) ولی اقتدار الهی مرا بر کفر مجبور کرده است (جبر) . پس عقیده به جبر به تناقض می انجامد . ]
امر و نهی کردن بر شخص ناتوان امری زشت و نکوهیده است و خشم گرفتن بر شخص مجبور بویژه از طرف پروردگار مهربان بدتر و قبیح تر است . ( ذَمیم = مذموم ، ناپسند ) [ اگر شخصی عاجز و درمانده باشد و نتواند تکالیفِ محوله را به انجام رساند ( مانند دیوانگان و صِغار ) جایز نیست که آمر به قهر و غضب متوسل شود بخصوص این کار از حضرت حق که حکیم و قبیح است قبیح تر می نماید . ]
برای مثال ، گاوی را که از نهادن یوغ امتناع کند می زنند . اما آیا گاوی که پرواز نکند حقیر و زبون می شود ؟ ( یوغ = چوبی که بر گردن گاو شخم زن می نهند ) [ گاو چون استعداد قبول یوغ را دارد همه انتظار دارند که به یوغ گردن نهد و اگر امتناع ورزد مضروب شود . اما همه می دانند که گاو استعداد پرواز ندارد و لذا کسی به گاو نمی گوید بِپَر . و اگر نَپَری ، کتک می خوری . ]
در جایی که گاو اگر از انجام کارهای در حدِ توانِ خود سرکشی کند معذور نباشد . آیا صاحب گاو معذور و معاف می گردد ؟ یعنی وقتی از حیوان توقّع داریم در حدِ مقدوراتش کارهای محوّله را انجام دهد آیا از انسان چنین توقعی نباید داشت . [ معذور نَبوَد در فُضول = یعنی در سرکشی و تجاوز از کارهای محوله عذرش پذیرفته نیست / دُول = انقروی آن را به معنی ضعیف و ناتوان گرفته است ( شرح کبیر انقروی ، ج 13 ، ص 970 ) و چون شخص ناتوان از تکلیف معاف است لذا معنی معاف از آن مستفاد می شود . ]
وقتی بیمار نیستی سَرت را بی جهت مَبَند . وقتی تو اختیار داری خود را مسخره مکن . [ مصراع اول اشاره است به ضرب المثل « سری که درد نمی کند دستمال نمی بندند » ]
بکوش تا از جام عشق حضرت حق تازگی و نشاط یابی . در آن صورت بی خویش و بی اختیار می شوی . [ در اینجا مولانا به جبر خاصه اشارت می کند که از استغراق در حق پیش می آید . شرح بیت 1465 دفتر اوّل ]
در آن صورت همۀ اختیارات با شرابِ عشقِ الهی است . و تو مانند مستان مطلقاََ معذور خواهی شد .
در این حال هر چه بکوبی ، کوبیدۀ شراب است . و هر چه را بروبی ، روبیدۀ شراب است . ( کُفته = مخفّف کوفته به معنی کوبیده شده / رُوبی = بروبی ، جارو کنی / رُفته = روبیده شده ) [ این جبر ، جبرِ خواص است و با جبر عوام که برای گریز از مسئولیت بهانه های جبریانه می تراشد فرق دارد . ]
آن که از شراب عشق الهی مست شده جز عدل و راستی چه خواهد کرد ؟
چنانکه جادوگران به فرعون گفتند : درنگ کن ، زیرا آدم مست هراسی از بریده شدن دست و پای خود ندارد . ( بیست = مخفّف بایست ، توقف کن ) [ اشاره است به قسمتی از آیه 49 سورۀ شعراء « … دست و پای شما را به خلاف هم می بُرم ( دست چپ با پای راست و دست راست با پای چپ ) و آنگاه همه شما را به دار در می کنم » ]
دست و پای حقیقی ما شراب عشق حضرت احدیّت است . دست و پای ظاهری ، سایه از آن دست و پای حقیقی نیست و بی آب و تاب است . ( کاسد = بی رونق ، بی آب و تاب ) [ طبق حدیث قُزب نوافل ، بنده ای که مقرّب درگاه حضرت حق می گردد . حق تعالی اعضاء و جوارح او می شود . یعنی این بنده با فانی شدن در حضرت حق بقای حقیقی می یابد . شرح بیت 1938 دفتر اوّل ]
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…