تشبیه نص به وحی و قیاس به عقل جزیی | شرح و تفسیر

عقل از جان گشت با ادراک و فر / روح ، او را کی شود زیرِ نظر ؟

زیرا عقلِ جزیی از روحِ قدسی و الهامِ الهی ، صاحبِ معرفت و جلالت شده . پس چگونه ممکن است که روحِ عالی مرتبه مقهورِ عقل جزیی باشد و از آن متابعت کند ؟

لیک جان در عقل ، تأثیری کند / ز آن اثر آن عقل ، تدبیری کند

امّا روح در عقلِ جزیی تأثیری می گذارد و آن را تحتِ تصرف خود قرار می دهد و عقل ، بواسطۀ آن اثرِ روحانی به تدبیر و چاره جویی توفیق می یابد .

نوح وار ، اَر صَدّقی زد در تو روح / کو یَم و کشتی و ، کو طوفانِ نوح ؟

ای کسی که مفتونِ عقل جزیی شده ای . اگر روح قدسی ، تو را نیز مانندِ حضرت نوح (ع) مورد تأیید قرار داده ، پس دریا و کشتی و طوفان نوح کجاست ؟  [ یعنی اگر واقعاََ تو در شمار کاملان قرار داری پس چرا نشانه های آنان در تو وجود ندارد ؟ برای مثال ، حضرت نوح (ع) که یکی از آن کاملان بوده ، همواره موردِ تأییدِ روح الهی قرار داشته است و برای این تأیید ، دلیل و بیّنه وافی داشته است امّا تو فقط ادّعا می کنی و هیچ بیّنه ای نشان نمی دهی . اکبرآبادی گوید : در این بیت ، تصرفات و کمالاتِ روحانی به دریا و کشتی و طوفان تشبیه شده است ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 238 ) ]

عقل ، اثر را روح پندارد ، ولیک / نورِ خور از قرصِ خورد و راست نیک

عقلِ جزیی از بس کوته بین است که وقتی به آثار روح پی می برد خیال می کند که آن آثار ، خودِ روح است در حالی که نورِ خورشید از قرصِ خورشید خیلی فاصله دارد . [ همینطور آثار و آیات الهی با ذاتِ اقدسِ الهی خیلی تفاوت دارد به حدّی که زبان از بیانِ آن درمی ماند . ]

ز آن به قرصی سالکی خرسند شد / تا ز نورش سویِ قرص افگند شد

سالک از انرو به قرصِ نانی قناعت می کند و از سایرِ خواسته هایش چشم می پوشد که می خواهد با کمکِ ریاضت و قناعت از نور خورشید الهی یعنی از آثار و آیات او به ذاتش واصل شود . [ «قرص» در مصراع اوّل اشاره به «قرص نان» دارد و مقصود از آن ، رعایت قناعت و ترکِ پُرخوری و شهوت طلبی است . ]

ز آنکه این نوری که اندر سافِل است / نیست دایم ، روز و شب ، او آفِل است

زیرا نوری که در عالمِ طبیعت و جهان مادّی وجود دارد هیچگونه دوامی ندارد و با تعاقب روز و شب ، طلوع و غروب می کند و خلاصه این نورهای ظاهری نمی پایند و رو به افول می نهند . [ سافل = پایین ، زیرین ، پست ، جمع آن سُفّال است ]

و آنکه اندر قرص دارد باش و جا / غرقۀ آن نور باشد دایما

امّا کسی که در قرص آفتاب منزل گُزیده است یعنی قرارگاه خود را در ذاتِ خورشید اختیار کرده است . او همواره غرق در انوار ساطعۀ خورشید است . ( باش = این کلمه در مثنوی غالباََ به معنی اقامتگاه و مسکن بکار رفته است ) [ ابیات پیشین و پَسین مقایسه ای است بین دو گروه از سالکان : گروهی که به آثار و نشانه های حقیقت بسنده می کنند و گام فراتر نمی نهند و گروهی دیگر که آثار و نشانه ها را حجاب و مایۀ فراق می شمرند و می کوشند و می کوشند که حقیقت را عریان و بی واسطه شهود کنند . رجوع شود به شرح بیت 1347 دفتر سوم ]

نه سحابش ره زند خود ، نه غروب / وارهید او از فراقِ سینه کوب

چنین سالکِ کاملی که به حقیقت رسیده نه ابرِ اوهام و شکوک می تواند او را به گمراهی کشد و نه غروبِ روح در کالبدِ جسمانی می تواند راهزن او گردد زیرا او از غمِ هجران و فراقی که دل را می آزارد رها شده است .

این چنین کس اصلش از افلاک بود / یا مُبَدّل گشت ، گر از خاک بود

چنین سالکِ کاملی یا از همان اوّل ، گوهری ملکوتی داشته و یا اگر گوهری دنیایی داشته  بر اثرِ سلوکِ عرفانی ، ذاتِ خود را دگرگون ساخته و به مرتبۀ کاملِ معنوی نایل شده است .

ز آنکه خاکی را نباشد تابِ تن / که زند بر وَی شعاعش جاودان

زیرا آن کسی که به واسطۀ ریاضت و عبادت و سلوک عرفانی همچنان تغییر نیافته ، طاقت ندارد که پرتوِ شمسِ حقیقت همواره بر او بتابد .

گر زند بر خاک دایم تابِ خَور / آنچنان سوزد ، که نآید زو ثَمر

برای مثال ، اگر نورِ خورشید دایماََ بر خاک بتابد ، چنان آن را می سوزاند که دیگر هیچ حاصلی از آن برنمی آید .

دایم اندر آب ، کارِ ماهی است / مار را با او کجا همراهی است ؟

مثال دیگر ، شنا کردن دایمی در آب ، کارِ ماهی است . امّا مار کجا می تواند دایماََ با ماهی در آب شنا کند ؟ [ «ماهی» در این بیت کنایه از عارفان راستین است و «مار» اشاره است به آدم های مار صفتی که ظاهری خوش خط و خال دارند و باطنی زهرآگین . ]

منظور بیت : هر چند ریا کاران می توانند برای مدتی خود را در سلکِ اهلِ صلاح درآوردند ، امّا گردش روزگار رسواشان می کند .

لیک در کُه مارهای پُر فَنند / اندرین یَم ماهیی ها می کنند

امّا در کوهستان مارهای پُر مکر و حیله ای به سر می برند که در این دریای دنیا و ریا ، ( برای فریب این و آن ، مقلدانه ) همان کارهای ماهی ها را انجام می دهند . ( ماهیی کردن = کارِ ماهی کردن ، مانند ماهی شدن ) [ اشاره است به ریاکارانی که به لباس اهلِ صلاح درمی آیند . آنان بی آنکه گام به دریای موّاج و پُر تلاطم حقیقت نهاده باشند . کار ماهیان دریای معرفت و حقیقت را تقلید می کنند و عوام الناس را می فریبند . ]

مکرشان گر خلق را شیدا کند / هم ز دریا تاسه شان رسوا کند

فرضاََ اگر مکر و فریبشان ، مردم را مفتون و مقهور سازد ، امّا چون باطناََ اهلِ دریای حقیقت نیستند و از آن بیزاری و بیتابی احساس می کنند . پس ناچار رسوا می شوند و درونِ پلیدشان بر همگان آشکار می شود . [ تاسه = دلتنگی و اضطراب ]

و اندرین یَم ، ماهیانِ پُر فَنند / مار را از سِحر ، ماهی می کنند

در دریای معارف و حقایق الهی ، ماهیان ماهری وجود دارند که با جاذبۀ روحی نافذِ خود می توانند مردمانِ مار صفت را به ماهی مبدّل کنند . [ سِحر = شرح بیت 841 دفتر سوم ، شرح بیت 277 دفتر اوّل ، در اینجا به معنای متداول آن نیست بلکه منظور از آن تأثیر قوی و نفوذِ والای معنوی آنان است که می تواند آدم های ناصالح را به راهِ صلاح وارد سازد . ]

ماهیانِ قعرِ دریایِ جلال / بحرشان آموخته سِحرِ حلال

انبیاء و اولیاء که ماهیانِ دریای پر شکوه و جلالِ الهی اند . بوسیله همین دریا ، سِحرِ حلال را یاد گرفته اند . [ سِحر حلال = کنایه از کلامِ فصیح و موزون که به منزلۀ سِحر باشد ( غیاث اللغات ، ج 1 ، ص 538 ) منظور از آن در اینجا ، نفوذ معنوی و تصرف روحی بی چون و چرای مردان الهی و علومی است که از حق به آنان تفویض می شود و بدان وسیله درونِ آدمیان را به نورِ هدایت و جذبۀ ولایت روشن می کنند . اما اطلاق «سِحر حلال» از آنروست که تعلیم و تعلم سِحر ، شرعاََ حرام است مگر به قصدِ خیر و ابطالِ سِحرِ ساحران . ]

پس محال از تابِ ایشان حال شد / نحس آنجا رفت و ، نیکو فال شد

بنابراین امری که انجام آن محال است با همّتِ آنان ممکن می شود و هر امرِ ناخجسته و شومی با نَفَسِ گرم ایشان ، خجسته و مبارک می شود .

تا قیامت گر بگویم زین کلام / صد قیامت بگذرد ، وین ناتمام

اگر من بخواهم تا قیامِ قیامت از این سخنان بگویم و در باره این اسرارِ ربّانی حرف بزنم ، صد قیامت می آید و می رود در حالیکه این سخنان همچنان ناتمام مانده است . [ بنابراین لازم است همینجا از ادامۀ آن ، خودداری کنیم تا به مطالب بعدی برسیم . ]

شرح و تفسیر بخش قبل شرح و تفسیر بخش بعد