بقیه قصه اهل سبا و نصیحت و ارشاد سلیمان | شرح و تفسیر

لاقَتِ الاَشباحُ یَومَ وَصلِها / عادَتِ الاَولادُ صَوبَ اَصلِها

بدن ها روز پیوندشان را با ارواح دیدند و فرزندان نیز به سوی اصل خویش بازگشتند . یعنی به سوی پدر و مادر خود رفتند . ( لاقَت = ملاقات کرد ، دیدار کرد / آشباح = جمع شَبَح به معنی تن ، کالبد / عادت = بازگشت ] [ بلقیس و اتباعش بقدری از استماعِ پیامِ هدایتگرانۀ سلیمان شاد شدند که می توان آن شادی را به نشاطِ جسم به سببِ اتصال به روح و یا بازگشت فرزندان به دامن والدینشان تشبیه کرد . ]

اُمَّةُ العِشقِ الخَفِیَّ ، فِی الاُمَم / مِثلُ جُودِِ حَولَهُ لَومُ السَّقَم

مذهبِ عاشقان که در میانِ مذاهبِ دیگر پنهان است مانند بخششی است که پیرامون آن را سرزنشِ بیماری گرفته باشد . ( لَوم = سرزنش ، ملامت / سَقَم = بیماری ) [ عاشقان از جانبِ دیگر مردم موردِ نکوهش قرار می گیرند . درست مانندِ سخاوتمند و بخشنده ای است که اطرافیانش دچارِ بیماری بُخل و خسّت طبع باشند . تا می خواهد چیزی به مستمندان ببخشد بیدرنگ اطرافیان بخیل او در غالبِ ارشاد و نکوهش می گویند : عجب اسرافی می کنی ! مگر نمی دانی که اسراف حرام است . همینطور مردمِ مصلحت اندیش و کاسب کیش به عاشقانِ حقیقت و کمال می گویند : مواظب باش ، با مقتضیّاتِ زمان حرکت کن . کاری کن محترم شوی نه متهم . ]

ذِلَّةُ الاَرواحِ مِن أشباحِها / عِزَّةُ الاَشباحِ مِن اَرواحِها

خواری روح ها از بدن ها ناشی می شود یعنی روح که ذاتاََ گوهری شریف و لطیف است با تعلّق یافتن به جسم از مرتبۀ حقیقی خود تنزّل کرد . در حالی که شرافت بدن ها ناشی از روح هاست . یعنی جسم بر اثر مصاحبت با روح ، به اوصافِ روحانی متّصف می شود در حالی که اگر روح اسیر مقتصیات جسم شود ، تیره و منکدر گردد .

أیُّهَا العُشّاق ، اَلسُّقیا لَکُم / اَنتُمُ الباقُونَ ، وَالبُقیا لَکُم

ای عاشقان ، سیراب شدن از شرابِ نابِ حقیقت از آنِ شما باد . شمایید جاودان . و بقا و پایندگی شما را باد . [ سُقیا = آب دادن ، آب خواستن / بُقیا = بقا و جاودانگی ]

اَیُّهَا السّالُونَ قُومُو وَاعشِقُوا / ذاکَ ریحُ یُوسُفَ فَاستَنشِقُوا

ای فراموشکارانِ میثاقِ الهی و یا ای فارغان از عشقِ الهی برخیزید و عشق بورزید . این بویِ دلاویزِ یوسف است پس ببوییدش . ( شالُون = جمع سالی به معنی فراموشکار ، سرگرم ، خرسند و بی غم / فَاستَنشِفُوا = پس استنشاق کنید ، پس ببویید ) [ مصراع دوم مناسب است با آیه 94 سورۀ یوسف « هنگامی که کاروان برادران یوسف ، مصر را درنوردید . پدرشان ( یعقوب ) گفت : بوی یوسف را می شنوم اگر مرا سرزنش نکنید » ]

مَنطِقُ الطَّیرِ سلیمانی بیآ / بانگ هر مرغی که آید ، می سرا

ای منطق الطیر سلیمانی بیا بانگ هر پرنده ای که به گوش می رسد با او هم نوا شو . [ یعنی ای کسی که زبانِ همۀ طالبان حق را می دانی بیا و به اندازۀ قوّۀ فهم و فکرت هر یک از آنان از حقایق و معارف حرف بزن . ]

چون به مرغانت فرستاده ست حق / لحنِ هر مرغی بداده ستت سَبَق

زیرا خداوند تو را به سویِ پرندگان فرستاده است و زبان هر پرنده ای را نیز به تو تعلیم داده است . ( سَبَق = درس دادن ، تعلیم دادن ) [ خداوند رسولانِ خود را به سوی قوم می فرستد در حالی که به آن رسولان تعلیم داده است که با زبانِ مردم با آنان حرف بزنند . ]

مرغِ جبری را زبانِ جبر گو / مرغِ پَر اِشکسته را از صبر گو

برای مثال ، با پرنده ای که به جبر معتقد است از جبر حرف بزن . و با پرندۀ پَر و بال شکسته نیز از صبر صحبت کن . [ با شخصی که به جبر مذموم معتقد است از جبر محمود حرف بزن . و با کسی که به جبر محمو عقیده دارد از صبر سخن بگو تا به کمالِ عالی رسد . برخی گویند : منظور از « مرغ پَر اِشکسته » کسی است که به جبر محمود عقیده دارد و بالِ هستیِ موهومش در نیل به بارگاهِ حق فانی و منکسر شده است ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر چهارم ، ص 35 ) . جبر محمود و جبر مذموم = شرح ابیات 1463 و 1465 دفتر اوّل ]

مرغِ صابر را تو خوش دار و مُعاف / مرغِ عَنقا را بخوان اوصافِ قاف

پرندۀ بُردبار و صابر را خشنود کن و با آنان به مدارا رفتار کن و برای عنقا از اوصاف کوهِ قاف صحبت کن . [ عنقا = در اینجا مراد عارفِ کاملی است که جایگاهش قافِ قربِ الهی است . نیکلسون گوید : مراد از « اوصاف قاف » صفات ذاتِ الهی است که مأمنِ حقیقی عارف است ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر چهارم ، ص 1472 ) ]

مر کبوتر را حَذَر فرما ز باز / باز را از حِلم گو و احتراز

به کبوتر بگو که از حملۀ باز احتیاط و حذر کن و با باز نیز سخن از شکیبایی و پرهیز از ستمکاری بگو . ( اِحتِراز = خویشتن داری ، پرهیز نمودن ) [ ممکن است منظور از «کبوتر» ، مردم زیردست و بی آزار باشد و منظور از «باز» ، مردمِ زَبردست و نیرومند . ]

و آن خُفاشی را که ماند او بی نوا / می کُنَش با نور ، جُفت و آشنا

و آن خفاشِ بی توشه را با نور ، قرین و آشنا کن . [ خفاش ، در اینجا کنایه از مردمی است که از پرتوِ شمسِ حقیقت محروم اند . ]

کبکِ جنگی را بیاموزان تو صلح / مر خروسان را نما اَشراطِ صُبح

به کبک جنگی ، صلح و آشتی بیاموز و نشانه های دمیدن صبح را به خروسان نشان بده . [ کبک جنگی ، شاید اشاره باشد به نوعی کبک که مانندِ خروسان جنگی برای جنگیدن تربیت شده است . و شاید هم به خاطرِ منقار و چنگالِ قرمزِ کبک ، استعارتاََ بدان « کبک جنگی » گفته شده است . به هر حال منظور از آن مردم متعصب و ستیزه گر است . و خروس ، کنایه از عارف عابد و بیدار دلی که با بانگِ خود ، خوابیدگان را در این شبِ دنیا از خوابِ غفلت بیدار می کند .

اَشراطِ صبح ، یعنی نشانه های صبح که ممکن است بر صبح قیامت دلالت داشته باشد . چنانکه در آیه 18 سورۀ محمّد آمده است « آیا آنان (منکران) جز این انتظار دارند که قیامت ناگهان ایشان را برسد ( و آنگاه ایمان آورند ) در حالی که اکنون نشانه های آن برآمده است و چون در رسد ، توبه و ایمانِ آنان چه سودی دارد » . طبرسی می گوید منظور از «اشراط» نشانه های قیامت است ( مجمع البیان ، ج 9 ، ص 102 ) . ]

همچنان می رُو ز هُدهُد تا عُقاب / رَه نما ، وَاللهُ اَعلَم بِالصَّواب

همینطور از هدهد بگیر تا عقاب همه را راهنمایی کن و خداوند به راستی و درستی داناتر است .

شرح و تفسیر بخش قبل شرح و تفسیر بخش بعد