معرفی کتاب دیوان غزلیات شمس تبریزی در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
معرفی کتاب دیوان غزلیات شمس تبریزی
غزلیات مولانا ثبت لحظه های سُکر و بی خویشی های اوست .
من خَمُش کردم و در جوی تو افکندم خویش / که ز جوی تو بُوَد رونقِ شعرِ ترِ من
به گفتۀ یکی از اقدامِ تذکره ها : « اکثر کلمات مولانا در حالت سُکر در بیان آمده است » ( زندگی نامه مولانا ، سپهسالار ، ص 46 ) . این غزلیات از حیث موسیقیایی و اُرکستراسیونِ واژگان در سراسر تاریخ ادبیات ایران ، همتا ندارد و گویی رقص و سماع مولانا و یارانش با تمام شور و شکوه در غزلیات او تابش یافته است . در این غزلیات معنی چنان بر لفظ ، پیشی گرفته که گاه بی هیچ حذری مرزهای سنّتی و کلیشه ای غزل را درمی نوردد و قواعد کهنه عروض و قافیه را در هم می ریزد و نوآوری می کند .
شعر مولانا آینۀ تمام نمای هویت شخصی و تاریخی اوست . او زندگی خود را به سان شعری زلال سرود . چون مولانا و شعرش دو آینۀ متناظرند . بر خلاف کثیری از شاعران که شعرشان با هویت شخص شان نسبتی معکوس دارد .
دیوان غزلیات مولانا بارشِ قلب اوست . از دل بر کاغذ آمده نه از کاغذ بر کاغذ . او خود شعری بود مجسّم . راه رفتنش شعر بود ، نشستن اش شعر بود ، لبخندش شعر بود ، مراقبه اش شعر بود ، رقصیدنش شعر بود ، رباب نواختنش شعر بود ، حشر و نشرش با عالِم و عامی و خراباتی و مسلمان و کلیسایی و کنیسایی شعر بود ، نگاهش شعر بود ، حتّی در خاموشی شعر از او فرو می بارید . از زندگی اش شعرِ تر می تراوید . اصلاََ زندگانی او خود اثری شکوه مند و هنری بود .
دیوان غزلیات مولانا به نام شمس الدّین تبریزی برآمده است . و اگر کسی به پیوند رازآلود این دو دریای نور آگاه نباشد و پیشینۀ کار را نداند گمان می دارد که سرایندۀ این غزلیات ، شمس تبریزی بوده است . به خصوص که مولانا در عیان و نهان و به تصریح و توریه و اعلام و ایهام در اکثر غزلیاتش از شمس به توفیری و تحبیبی تمام یاد می کند تا نشان دهد که نه تنها شمس ، الهام گرِ او بوده ، بلکه گویندۀ اصلی نیز همو بوده است .
قلائدهای دُر دارد بناگوشِ ضمیرِ من / از آن الفاظ وحی آسایِ شکّربارِ شمس الدّین
به راستی چه کسی حاضر است حاصل عُمر خود را به نام دیگری شهرۀ آفاق کند و خود را نسبت بدان اثر خامل و غایب گرداند ؟ مولانا در هیچ یک از آثار خود حضور ندارد و در حجاب نام دیگران به غیاب رفته است . در مثنوی معنوی ، این حسام الدّین است که حضوری پر رنگ دارد و از شخص مولانا خبری نیست . در حالی که شیوۀ سخنوران بزرگ اینست که برتری خود را به رخ بکشند و در بارۀ علم و هنر خود رجز خوانی کنند . در دیوان کبیر حضور شمس تبریزی هنگامه ای است بی بدیل .
در دیوان شمس تبریزی تناقض وجود ندارد . مولانا در غزلهای دیوانش ، از یک نظام معیّن فکری و عاطفی سخن می گوید . اشعار دیوان شمس تبریزی حاصل هیجانات و احساسات مولاناست و یکی از موضوعات اصلی آنها ، شوق بازگشتن جان عارت به موطن اصلی اوست .
مفاهیمی چون مرگ ، زندگی ، رستاخیز ، ازل ، ابد و عشق خمیرمایه اشعار غزلیات شمس است و ضمیر ناهوشیار در این اشعار حضور دارد . مولانا بسیاری از معانی تجریدی را در قلمرو عواطف خود ، با تصویرهای خاص خودش در شعر ملموس می کند . از این رو ، تشخیص در تصاویر شعری دیوان مولانا ممتاز و برجسته است .
با اینکه مولانا گه گاه در غزلهایش از تنگنای اوزان عروضی ابراز دلتنگی می کند امّا از اوزان عروضی متنوعی استفاده کرده که بسیاری از آنها وزنهای خیزابی و تند است . او وزنهای متناسب با بداهه سرایی مجالس سماع را انتخاب کرده است . قوّافی در دیوان شمس تبریزی تنوعی خاص دارد و مولانا از فراوانی قافیه های فارسی استفاده کامل برده است . قافیه های درون بیتها ، افزون بر قافیه های آخر هر بیت ، و ردیفهای بلند از ویژگیهای بارز غزلهای مولاناست . مولانا بدعتها و نوآوریهای در قالب غزل ایجاد کرده که برخی از آنها به سبب سماع بوده است . او در مجالس سماع ، بر اساس قول قوّال ، ارتجالاََ غزل می سروده است . مضامین مثنوی گاهی در دیوان کبیر هم هست و برخی از غزلهای دیوان با برخی حکایتهای مثنوی قیاس پذیر است .
کهن ترین نسخه خطی دیوان شمس تبریزی متعلق به کتابخانۀ موزۀ مولانا در قونیه است . که در فاصۀ شوّال 768 تا ربیع الاوّل 770 ، به خط نَسخ حسن بن عثمان مولوی در دو مجلد کتابت شده است . نخستین چاپ دیوان شمس تبریزی شامل پنجاه هزار بیت در دو مجلد در هندوستان منتشر شده است . مقبول ترین چاپ دیوان تا کنون ، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر با عنوان کلیّات شمس تبریزی یا دیوان کبیر در ده مجلد است .
در اروپا اشعار مولانا نخست به آلمانی ترجمه شد . و در انگلستان نیز ، رینولد الین نیکلسون ، خاور شناس نامی ، علاقۀ خاصی نسبت به مولانا داشت و برگزیده ای از غزلیات دیوان شمس را شامل 48 غزل به انگلیسی ترجمه و به همراه متن فارسی آن منتشر کرد . و همجنین صد رباعی از رباعیات دیوان شمس تبریزی را گلچین و به انگلیسی ترجمه و منتشر کرد . او سپس مجموعه چهارصد غزل از دیوان شمس را بیت به بیت به انگلیسی ترجمه و در دو مجلد منتشر کرد و تأثیری مهم در اشاعۀ اشعار و افکار مولانا در غرب به جا نهاد .
***
