نذر کردن سگان که این تابستان خانه سازیم | شرح و تفسیر

سگ زمستان جمع گردد استخوانش / زخمِ سرما ، خُرد گرداند چنانش

استخوان های سگ در فصلِ زمستان ، جمع می شود زیرا سوز و زخمِ سرما ، اندامِ او را در هم می فشارد و کوچکش می کند .

کو بگوید کین قدر تن که منم / خانه یی از سنگ باید کردنم

پس آن سگِ بینوا در موسمِ زمستان با خود می گوید : من با این تنِ نحیف و کوچک باید برای خود ، خانه ای از سنگ بسازم .

چونکه تابستان بیاید ، من به چنگ / بهرِ سرما خانه یی سازم ز سنگ

هرگاه تابستان فرا رسد . باید برای جلوگیری از هجومِ سرما با پنجه هایم خانه ای از سنگ بنا کنم .

چونکه تابستان بیاید از گشاد / استخوان ها پهن گردد ، پوست شاد

امّا همینکه فصلِ تابستان می رسد . بدن و استخوان های سگ منبسط می شود و پوستش تر و تازه می شود .

گوید او چون زَفت بیند خویش را / در کدامین خانه گُنجم ای کیا

همینکه سگ ، اندام خود را دُرشت و فربه می بیند . با زبان حال می گوید : ای بزرگوار ، من با این درشتی اندام در کدام خانه می گنجم ؟

زَفت گردد ، پا کشد در سایه یی / کاهلی ، سیری ، غَری خودرایه یی

آن سگ درشت و ستبر می شود و به سایه ای پناه می برد و با حالتِ تنبلی و دل سیری و بی حمیّتی و خودبینی روزگار می گذراند . ( غَری = منسوب به غَر به معنی فاحشه ، مردم بَددل ) [ وجه دیگر مصراع دوم : با حالت تنبلی و دل سیری و بی حمیّتی و خودبینی به سایه ای می رود . ]

گویدش دل ، خانه یی ساز ای عمو / گوید او : در خانه کی گُنجم ؟ بگو

وجدانش می گوید : ای عمو جان ، برای خود خانه ای دست و پا کن . امّا آن سگِ غافل مغرورانه می گوید : تو بگو ، من چگونه می توانم با این اندامِ درشت در خانه ای جا بگیرم ؟ [ مولانا از اینجا به نتیجه گیری حکایت می پردازد و در خطاب به اهلِ غفلت می فرماید : ]

استخوانِ حرصِ تو در وقتِ درد / در هم آید ، خُرد گردد در نورد

استخوانِ حرص و طمعِ تو هنگامِ پیچیده شدن در بلا و محنت ، جمع و کوچک می شود . یعنی وقتی که سختی و بلا آدمی را احاطه می کند . موقتاََ دست از حرص و آز برمی دارد . [ نَوَرد = پیچیدن ، پیچ و تابی که در چیزی افتد ]

گویی : از توبه بسازم خانه یی / در زمستان باشدم آستانه یی

در این هنگام که بلا شدّت گرفته می گویی : از توبه و استغفار برای خود خانه ای می سازم تا در فصلِ زمستان یعنی وقتِ هجومِ بلا و محنت سرپناهی داشته باشم .

چون بشد درد و ، شُدت آن حرص زَفت / همچو سگ سودای خانه از تو رفت

امّا همینکه درد و رنج تو از میان برود . دوباره آن حرص و طمع ، در تو شدّت می گیرد و مانندِ آن سگ ، خیالِ خانه سازی از ذهنت بیرون می رود .

شکرِ نعمت ، خوشتر از نعمت بُوَد / شُکر باره کی سویِ نعمت رود ؟

شُکر بر نعمت از خودِ نعمت گواراتر و دلنشین تر است . آنکه به شُکر شدیداََ علاقه مند است ، کی به نعمت توجه می کند . ( شُکر = شرح بیت 938 دفتر اوّل / شُکرباره = کسی که بسیار شکر می کند و عاشق شکر است / باره = پسوندی که در ترکیب کلمات می آید و معنی دوست دارنده است ) [ زیرا شکر بر نعمت ، نشانِ کمالِ روحی و ارتقای اخلاقی است در حالی که حصولِ نعمت ممکن است تنها برای امتحان شخص باشد و نه استحقاقِ او . ]

شُکر ، جانِ نعمت و ، نعمت چو پوست / ز آنکه شُکر آرد تو را تا کویِ دوست

شکر ، روحِ نعمت است و خودِ نعمت مانندِ پوست است زیرا شکر ، تو را به کوی یار می رساند یعنی تو را به حضرت معشوق می رساند .

نعمت آرد غفلت و ، شُکر انتباه / صیدِ نعمت کن به دامِ شُکرِ شاه

رفاه و نعمت ، آدمی را دچار غفلت می کند و شکرِ نعمت ، موجبِ بیداری ضمیر انسان می گردد . با دامِ شکرِ سلطانِ حقیقت ، نعمت ها را صید کن . [ اشاره به آیه 7 سورۀ ابراهیم که توضیح آن در شرح بیت 938 دفتر اوّل آمده است . ]

نعمتِ شُکرت کند پُر چشم و میر / تا کنی صد نعمت ایثارِ فقیر

نعمتِ شکر ، تو را قانع و بزرگ می کند چنانکه صدها نعمت را به تهیدستان می بخشی . [ پُر چشم = قانع ]

سیر نوشی از طعام و نُقلِ حق / تا رود از تو شکم خواریّ و دَق

آنقدر از رزق و طعامِ حضرت حق تعالی می خوری که نیاز خوردن و عرض حاجت به دیگران در تو از بین می رود . [ دَق = کوبیدن ، دَق زدن ، درخواستن و گدایی کردن . ( فرهنگِ نفیسی ، ج ۲ ، ص ۱۵۲ ) ]

شرح و تفسیر بخش قبل شرح و تفسیر بخش بعد