می آوردن غلام و امر به معروف کردن زاهد | شرح و تفسیر در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر پنجم ابیات 3439 تا 3471
نام حکایت : حکایت آن امیر که به غلام گفت مَی بیآر رفت و سبوی مَی آورد
بخش : 1 از 14 ( می آوردن غلام و امر به معروف کردن زاهد )
در دوران گذشته امیری بود میگسار . شبی ناگهان بر او مهمان سر رسید . امیر به غلامش گفت : کوزه ای بردار و نزدِ فلان عیسوی برو و شرابی ناب بخر و به اینجا بیاور . غلام شتابان رفت شراب را خرید و به سوی خانۀ امیر بازگشت . در راه زاهدی به غلام برخورد کرد و به او ظنین شد . گفت : ای غلام در کوزه چه داری ؟ غلام گفت : شرابی خریده ام و برای فلان امیر می برم . زاهد گفت : مگر مردِ خدا شراب هم می خورد ؟ پس سنگی برداشت و بر کوزه زد و شراب بر زمین ریخت و غلام ترسان و دست خالی به خانۀ امیر دوید . امیر با تعجب …
متن کامل ” حکایت آن امیر که به غلام گفت مَی بیآر رفت و سبوی مَی آورد “ را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
پادشاهی بود دلشاد و بسیار شراب دوست . او پناهِ هر آدم خُمار و درمانده ای بود . [ مَی باره = کسی که شراب بسیار دوست داشته باشد / مخمور = آنکه از نوشیدن شراب مست شده است ، خُمار ]
پادشاهی مهربان ، فقیر نواز ، عادل ، نژاده ، عطا کنندۀ سیم و زر و بلند طبع . [ جوهری = منسوب به جوهر به معنی جوهردار ، گوهر فروش ، معنی اول مناسب بیت است که در اینجا به معنی اصیل و نژاده است . ]
سرور مردان و سالار مؤمنان ، نگهبان راهِ حق ، واقف به اسرار و قدرشناس دوستان و محبّان .
دورۀ حضرت عیسی (ع) بود و روزگارِ مسیح . لذا همۀ مردم نسبت به یکدیگر مهربان و کم آزار و نمکین (دلنشین) بودند .
شبی مهمانی بطور سرزده برایش رسید . البته او هم امیری همطراز خود او بود و مرام و مشرب خوبی داشت .
برای سر حال آمدن ، شراب لازم داشتند . و در آن روزگار شرابخواری امری مجاز و حلال بود [ اینکه مولانا شراب را در عهد مسیح (ع) امری مجاز و مأذون شمرده نظر به منابع مسیحی دداشته است ( اَنجیلِ بَرنابا ، فصل پانزدهم ) . اما برخی از روایات اسلامی خَمر را در نزدِ جمیع انبیاء محرَّم دانسته است ( بحارالانوار ، ج 4 ، ص 99 و 108 ) ]
چون آنان شراب کم داشتند . امیر گفت : ای غلام بُرو کوزه را پُر از شراب کن و برای ما بیآور . [ مُدام = شراب ]
شراب را از فلان تَرسا بگیر . زیرا او شرابی مخصوص دارد تا با نوشیدن آن جانمان از غوغای عموم مردم خلاص شود . [ «خاص و عام» در اینجا کنایه از عموم مردم است ]
جرعه ای از آن جامِ تَرسا کارِ هزاران سبو و خُمخانه را می کند . [ جَرّه = خُمچه ، سبو / خُم دان = خمخانه ، سردابی که خمره های شراب را در آنجا نگه می دارند ، میکده ]
در آن شراب ، مایه ای گرانقدر سِرشته شده است . چنانکه مثلاََ پادشاهی در گلیمی ، خود را می پوشاند . [ در میان صوفیه ، «اهلِ عبا» با «اهلِ قبا» تقابل دارد . مراد از «اهلِ عبا» ، درویشان و مراد از «اهلِ قبا» ، محتشمان دنیا پرست است . «سلطان» در اینجا کنایه از بزرگان طریقت است که بر نَفسِ امیر و شاه اند . ]
منظور بیت : همانطور که پادشاهی حقیقی در گلیمی خود را می پوشاند که نظیر او را نمی توان در البسۀ فاخر پیدا کرد . همینطور در آن شرابِ معنوی خاصیّتی بود که در هیچ شرابی یافت نمی شد .
تو به خرقۀ پاره و مندرس نگاه نکن . زیرا ظاهر طلا را سیاه کرده اند . [ یعنی تو به این نگاه نکن که شاهانِ طریقت برای انکسار نَفس و مصون ماندن از آفتِ شمعه و شهرت ، جامۀ خاکساری و فروتنی می پوشند . چنانکه مثلاََ مرده برای حفظ طلا از دستبرد راهزنان آنرا با دوده سیاه می کنند . پس همانطور که دودۀ سیاه از ارزش طلا نمی کاهد . انکسار آن رادمردان نیز دلیل بر کاستی قدرشان نیست . ]
برای آنکه ظاهرِ آن شیء نَفیس (لعل) در چشمِ افرادِ خائن و بَد نظر نامرغوب آید . ظاهرِ آن را دودآلود می کردند . [ عارفان نیز برای آنکه خلوصِ باطنی شان مخدوش نشود ظاهر خود را به گونه ای دیگر می آراستند . ]
برای مثال ، گنج و گوهر کی ممکن است که در وسطِ خانه ها نهفته باشد ؟ بلکه گنج ها همیشه در خرابه ها یافت می گردد . [ همینطور روح های بزرگ در کالبدهایی کوچک جای گرفته اند . ظاهربینان نمی توانند حقیقت حالِ آنان را دریابند . آنان نیز اصراری بر شناساندن خود ندارند بلکه از این بابت خشنودند . ]
چون گنجینۀ آدم نیز در ویرانه دفن شده بود . گِلِ او چشمِ شیطان ملعون را بست . یعنی از آنجا که حقیقتِ باطنی آدم (ع) ( = انسان کامل ) در ظاهرِ جسمانی او پوشیده شده بود شیطان نتوانست حقیقتِ او را بشناسد . همینطور شیطان صفتان نیز مفتونِ ظواهر و زَرق و برق دنیا هستند . [ طین = گِل ، مخلوطی از آب و خاک ، اشاره است به خلقت آدم . ]
شیطان با نگاهی تحقیرآمیز به گِل می نگریست . اما جان می گفت که ظاهرِ گِلینِ من راهِ شناختِ تو را بسته است . یعنی حقیت وجود آدم به شیطان می گفت که ظاهرگرایی تو باعث شده که مرا نشناسی .
غلام دو کوزه گرفت و شادمان شتافت و فوراََ به صومعۀ تَرسایان رسید . [ رُهبانان = پارسایان ، ترسایان ]
زر داد . یعنی پولی داد و شرابی زردفام خرید . گویی که سنگی داد و به عوضِ آن گوهری خریداری کرد . یعنی آن شراب به قدری قیمتی بود که طلا در مقابلِ آن همچون سنگی بی ارزش می نمود .
همان شرابی که اگر بر مغزِ شاهان اثر کند تاجی طلایی بر سرِ ساقی می گذارد .
شرابی که شورها و غوغاهایی برمی انگیزد و شاه و گدا را در هم می آمیزد . یعنی شراب عشق الهی چنان مست کننده است که با پیمودن آن آدمی چنان مست می شود که از مزتبۀ کثرت و تفرقه به مرتبۀ وحدت و جمع می رسد و در آن مرتبه هر گونه تمایز از میان برمی خیزد .
همه استخوان ها از میان می رود . یعنی همۀ علائم تمایز و تفرقه برچیده می شود . و همگان به مرتبۀ جانِ محض می رسند . و در آن هنگام است که تختِ شاهانه و تختۀ درویشانه یکسان می گردد . [ تخته = مسند درویشان بوده است ]
به هنگام هوشیاری مانند آب و روغن اند . یعنی وقتی که آدمیان تحتِ تأثیر عقلِ جزیی و کثرت طلب قرار می گیرند . کاملاََ از یکدیگر متفرق و متمایز می شوند . ولی همینکه مست می شوند مانند یک روح در یک قالب اند . یعنی وقتی شراب عشق الهی آنان را مست می کند . به مرتبۀ وحدت کامل می رسند .
مستان بادۀ عشق الهی همچون هَلیم در یکدیگر ترکیب شده اند . یعنی همانطور که موادِ هَلیم در هم ترکیب می شود و یک طعام واحد را می سازد . مستان شراب عشق نیز جمیعِ تفاریق خود را از دست می دهند و به وحدت تام می رسند . و هیچ فرقی میان آنان وجود ندارد . کسی که در مرتبۀ وحدت ، مستغرق نشده باشد نمی تاند وحدت را از کثرت بازشناسد . ( هریسه = طعامی که از گندم و گوشت مرغ یا بوقلمون می پزند ، هَلیم ] [ زیرا این امر از مقولات تجربی است نه از مقولات نظری که با مطالعه کُتب بدست آید . ]
خلاصه آن غلام شرابی اینچنینی را به سوی قصر آن امیر خوش نام می برد .
ناگهان زاهد غم زده و شوریده حال و بَلاکشی در مقابل او ظاهر شد . [ خشک مغز = دیوانه ، سودایی ]
جسم زاهد بر اثر آتش های قلبی و درونی ذوب شده بود و خانۀ دل را از غیر خدا زدوده بود . یعنی آتش عشق و شوقِ معنوی باعث شده بود که جسم را ریاضت دهد .
آن زاهد بر اثر فشار غم و اندوه بی امان ، داغ های بسیاری در دل داشت .
آن زاهد هر لحظه دل خود را در راهِ مجاهده می دید و روز و شبِ او قرین مجاهده با هوای نَفس بود . [ چفسیده = چسبیده ، در اینجا به معنی قرین شده ]
آن زاهد در طول ماهها و سالها با سختی و ریاضت همنشین بود همینکه در نیمه های شب چشمش به غلام افتاد شکیبایی و بردباری خود را از دست داد .
زاهد به غلام گفت : درون این کوزه ها چیست ؟ غلام جواب داد : شراب . زاهد گفت این شراب مالِ کیست ؟
غلام گفت این شراب به فلان امیر محتشم تعلق دارد . زاهد گفت : آیا طالب حق اینگونه عمل می کند ؟ یعنی آیا کسی که خواهان حقیقت است . رواست که زندگانیش را در راهِ خوردن و عیش و نوش به هدر دهد ؟ [ اَجَل = جلیل تر ]
آیا طالب خدا بودن با عیش و نوش سازگاری دارد ؟ آیا امکان دارد که شراب شیطان را بنوشی و با این عقلِ ناقصت از زشتی ها در امان بمانی ؟
عقلِ تو بدون خوردنِ شراب نیز ضعیف و خموده است ( وای به وقتی که شراب هم بخوری و مست شوی ) پس لازم است که عقولِ دیگری را به عقلِ ناقصت بیفزایند .
ای ناقص العقلی که مانند پرنده ای اسیر دامِ مستی شده ای . در آن وقت که دچار مستی می شوی عقلت چگونه است ؟ یعنی با این نقصان عقلی که داری اگر شراب هم بخوری واویلا از آن وقت . [ این مطلب در بخش بعدی در قالب حکایتی کوتاه بسط داده شده است . ]
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…