غزل شماره 161 دیوان غزلیات سعدی شیرازی / شرح و تفسیر

تُنُک دلی که نیارد کشید زحمت گُل / ملامتش نکنند ، ار ز خار برگردد

آن نازک دلی که زحمت رسیدن به گُل را تحمّل نمی کند ، اگر در اثر خلیدن خار به دستش از موهبت گُل چشم پوشد ، کسی او را ملامت نخواهد کرد . [ یارستن = توانستن / ملامت = عتاب و سرزنش / تُنُک دل = کنایه از کم صبر و کم تحمّل ، رقیق القلب ]

به جنگ خصم کسی کز حِیَل فرومانَد / ضرورت است که بیچاره وار برگردد

اگر کسی در جنگ با دشمن از چاره بازماند ، ناگزیر باید مثل درماندگان از جنگ روی گرداند . [ حِیَل = جمعِ حیله به معنی چاره ها / فروماندن = عاجز گردیدن و درماندن / ضرورت است = لازم است / بیچاره وار = همانند درماندگان و بیچاره ها ]

به آب تیغِ اَجَل تشنه است مرغُ دلم / که نیم کُشته به خون چند بار برگردد ؟

دلم همانند مرغی تشنۀ شمشیر آبدار اجل است . آخر مرغ نیم بسمل چند بار به خون خویش درغلتد ؟ [ اجل = مرگ / نیم کُشته = نیم بسمل ، مجروحی که رمقی و نیم جانی دارد (لغت نامه) ]

به زیر سنگ حوادث کسی چه چاره کند ؟ / جز این قدَر که به پهلو چو مار برگردد

آدمی در زیر سنگ حادثه چه تدبیری می تواند بیندیشد ؟ جز این اندازه چاره گری که مانند ماری در زیر سنگی که بر سرش فرود آمده ، پهلو به پهلو شود تا هلاک گردد . [ چو مار پهلو به پهلو گشتن = کنایه از « از درد و رنج همچون مار به خود پیچیدن ]

دلم نماند ، پس این خون چیست هر ساعت / که در دو دیدۀ یاقوت بار برگردد ؟

دلی برایم نمانده است ، پس این چه خونی است که هر لحظه از دو چشم خونبارم به گردش درمی آید ؟ [ دل نماندن = کنایه از بیدل و عاشق شدن ]

گر از دیار به وحشت ملول شد سعدی / گمان مبر که به معنی ز یار برگردد

اگر سعدی از شهر و دیار خویش دلتنگ گردد ، تصوّر مکن که حقیقتاََ از محبوب خویش نیز روی گردان می شود . [ ملول = آزرده و دلتنگ / به معنی = به حقیقت ]

شرح و تفسیر غزل 160 شرح و تفسیر غزل 162