صفتِ طاوس و طبع او و سببِ کشتن ابراهیم او را | شرح و تفسیر

همّتِ او صیدِ خلق ، از خیر و شر / وز نتیجه و فایدۀ آن بی خبر

سعی و تلاشِ او اینست که همه را اعمّ از مردم خوب و بَد شکار کند . در حالی که از نتیجه و فایدۀ این کار بی خبر است . ( خلق از خیر و شَر = مردم خوب و بَد ، کنایه از همۀ مردم است ) [ امام محمّد غزالی در احیاء العلوم می گوید : جاه طلب کسی است که می خواهد دل های مردم را تسخیر کند تا آنان را در جهتِ اَغراضِ خود بکار گیرد . جاه طلب با اینکه می خواهد همه را به سویِ خود جلب کند امّا از عواقبِ کارهای مزوّرانۀ خود بی خبر است . ]

بی خبر چون دام می گیرد شکار / دام را چه علم از مقصودِ کار ؟

طاوس ( شخص جاه طلب و ریاکار ) مانندِ دام ناآگاهانه شکار می کند . دام چه می داند که مقصود از صید کردن چیست ؟

دام را چه ضَرّ و چه نفع از گرفت ؟ / زین گرفتِ بیهده ش دارم شِگفت

دام از صید کردن شکار چه سود و زیانی می بیند ؟ مسلماََ سود و زیانی نمی بیند . امّا من از صیدِ بیهودۀ او در تعجبم . ( گرفت = گرفتن ، مأخذه کردن ، در اینجا به معنی صید کردن است . ] [ جاه طلبانِ مزوّر نیز مانندِ آن دام از عواقبِ تزویر و تظاهر خود بی خبرند . بس که مفتونِ شهرت و صولت اند . ]

ای برادر دوستان افراشتی / با دو صد دلداریّ و ، بگذاشتی

ای برادر تا کنون با اظهارِ محبت و دوستی فراوان ، دوستانِ بسیاری برای خود پیدا کرده ای . امّا چندی بعد همه را رها کردی .

کارت این بوده ست از وقتِ وِلاد ؟ / صید مردم کردن از دامِ وِداد ؟

کارِ تو از آغازِ تولد تا کنون این بوده است که بوسیلۀ دامِ دوستی مردم را صید کنی . ( وِلاد = زاییدن ، زاییده شدن و تولّد / وِداد = دوستی ) [ سراسرِ عُمرِ تو در این صرف شد که دوست پیدا کنی . کودک که بود از روی علاقه ، دوستی را انتخاب می کردی امّا پس از چند روز از او خسته و ملول می شدی و ترکش می کردی و می رفتی سراغِ دیگری . الآن هم که بزرگ شده ای می خواهی با اظهارِ نیکی خود را شخصی وجیه نشان دهی و محبوب القلوب شوی . البته مخاطب این ابیات ریاکارانِ جاه طلب هستند . ]

زان شکار و اَنبُهیّ و باد و بود / دست در کُن ، هیچ یابی تار و پود ؟

اینک تفحّصی کن و ببین آیا از همه صیدها و اِزدحامِ هواداران و کبکبه و دبدبه چیزی در دست داری ؟ مسلماِ نداری . [ باد و بود = غرور و خودبینی ، تکبّر ، شکوه و جلالِ ظاهری / دست در کُن = دست فرو کن ، در اینجا یعنی جستجو کن ]

بیشتر رفته ست و بیگاه است روز / تو به جِد در صیدِ خلقانی هنوز

بخشِ اعظمِ عُمرت سپری شده و روز به پایان رسیده است امّا تو هنوز با جدّیت سرگرم شکار مردمی . [ بیگاه = دیر ، بی هنگام ، شبانگاه ]

آن یکی می گیر و آن می هِل ز دام / وین دگر را صید می کُن چون لِئام

آن یکی را بگیر و آن دیگری را از دام رها کن و این یکی را مانندِ فرومایگان صید کُن . ( لِئام = جمع لَئیم به معنی پست و فرومایه ) [ سراسرِ عُمرِ بیهوده کارانِ جاه طلب همین گونه است . جذب و دفعشان بر اساسِ منافعِ ناپایدارِ دنیوی است . امروز شخصی را احترامِ کامل می نهند و فردا حتّی جوابِ سلامش را هم نمی دهند . زیرا به اصطلاح خَرشان از پُل گذشته است و باید از افرادِ دیگری استفاده کنند . پس دامِ دوستی دیگری می گسترند . ]

باز این را می هِل و می جُو دِگر / اینت لَعبِ کودکانِ بی خبر

دوباره این یکی را رها کُن و در صددِ شکارِ دیگری باش . شگفتا از این بازی کودکانِ ناآگاه .

شب شود ، در دامِ تو یک صید نی / دام بر تو جز صُداع و قید نی

شب فرا می رسد . در حالی که در دامت هیچ صیدی نمانده است و این دام حاصلی برای تو ندارد جز دردِ سَر و قید و بند . [ مولانا تلاش و تکاپوی جاه طلبان مزوّر را به بازی کودکان تشبیه کرده است . برخی از کودکان در بازی های خود نقشِ دکان دار و کاسب را بازی می کنند و سنگ ها و یا کاغذهایی را به عنوان پول بین خود رد و بدل می کنند امّا شب با دستی خالی و شکمی گرسنه به خانه می روند . اینان نیز وقتی شبِ عُمرشان فرا می رسد با دستی خالی به خانۀ آخرت می روند . مولانا این تمثیل را در ابیات 2598 به بعد در دفتر دوم نیز آورده است . ]

پس تو خود را صید می کردی به دام / که شدی محبوس و محرومی ز کام

پس معلوم می شود که تو با این کارها وجودِ حقیقی خود را صید می کرده ای . تو با این کار از فیضِ حقیقی و بهرۀ معنوی محروم و ناکام شده ای . یعنی با این تزویرها وجودِ خود را به تحلیل و تباهی می بردی .

در زمانه صاحبِ دامن بُوَد ؟ / همچو ما احمق که صیدِ خود کُند ؟

آیا در این روزگار صیّادیبه حماقت ما پیدا می شود که به جای صید ، خود را شکار کند ؟

چون شکارِ خوک آمد صیدِ عام / رنجِ بی حد ، لقمه خوردن زو حرام

صیّادیِ عوام مانندِ شکار کردنِ خوک است . زیرا صید خوک با آنکه زحمتِ فراوانی دارد . اما حتی یک لقمه خوردن از گوشتِ آن حرام است . [ صید عام = کنایه از سعی و تلاشِ اهلِ دنیاست / شکار خوک = کنایه از لذّاتِ دنیوی و حضوطِ نفسانی است . ]

آنکه ارزد صید را ، عشق است و بس / لیک او کی گُنجد اندر دامِ کس ؟

تنها چیزی که ارزشِ صید کردن دارد عشق است و لاغیر . امّا عشق کی ممکن است که در دامِ کسی جای بگیرد ؟ [ تنها عشقِ حضرت حق است که شایستۀ توجّه است و باید بنده به دنبال آن رود امّا نیل به حقیقتِ این عشق نیز برای کسی میسّر نیست .

عنقا شکارِ کس نشود ، دام باز چین / کانجا هیشه باد به دست است دام را ]

تو مگر آییّ و صیدِ او شوی / دام بگذاری به دامِ او روی

مگر تو بیایی و صیدِ عشقِ حق شوی . دامنت را رها کنی و به دامِ او بیفتی . [ مولانا از اینجا به بعد یکی از مبانی مکتبِ عرفانی خود را بیان داشته است و آن اینکه عشق مقوله ای یک جانبه نیست . یعنی اینطور نیست که عاشق همیشه طالب باشد و معشوق ، مستغنی . قرآنِ کریم نیز عشق بنده و حق را دو سویه می داند و می فرماید : « هم خدا ایشان را دوست می دارد و هم ایشان خدا را دوست می دارند » ]

عشق می گوید به گوشم پَست پَست / صید بودن خوشتر از صیّادی است

عشق در گوشِ دلم نجوا می کند که صید بودن بهتر از صیّاد بودن است . [ پَست پَست = آهسته آهسته ]

گُولِ من کُن خویش را و غِرّه شو / آفتابی را رها کُن ، ذرّه شو

خود را باید در برابرِ من ابله کنی و مفتون شوی . [ گول = ابله ، نادان ، شرح بیت 2926 دفتر اوّل ، ابله در اینجا کسی است که در آنشِ عشقِ حق سوخته و هیچ آثار و رسومی از منی و انانیّت در او نمانده باشد . بهاء الدین ولد ( فرزند خلف مولانا ) در این باره می گوید : « مردِ خدا ساده باشد و راستگو . مردِ عیّار و زیرک و دروغگو از زمرۀ اولیاء نباشد و از ایشان نشود . این که گفته اند « بیشتر بهشتیان گول اند » یعنی در احوالِ این جهان ابله و نادان باشند و آن از غایتِ عقل و زیرکی و عیاری است . زیرا عقل و فکر را به آنچه اعلی است صرف می کنند . به ادنی صرف نمی کنند . » ( معارف (سلطان ولد) ، ص 272 ) ]

منظور بیت : تا از آثار و رسومِ منی ، خود را پاک نکنی محبوب و معشوق خدا نشوی . پس جاه و جلالِ ظاهری را که همچون آفتاب در میانِ ابنای دنیا می درخشید رها کُن و ذرّۀ ناچیز و عاشقِ بی مقدار شمسِ حقیقت شو تا کسی باشی .

بر دَرَم ساکن شو و بی خانه باش / دعویِ شمعی مکُن ، پروانه باش

ساکنِ درگاهِ من شو و بی خانمان باش . ادعای شمع بودن مکن . بلکه پروانه باش . [ سالک باید از منزلِ خود بینی و هویّتِ کاذب خود رخت بربندد و معتکفِ درگاهِ دولت و سعادت حضرت حق شود و نباید ادعای معشوقی و مرادی کند . بلکه باید مانندِ پروانۀ بی پروا به آتشِ شمعِ حقیقت بزند و هستی مجازی خود را در سعلۀ شمع بسوزاند . ]

تا ببینی چاشنیِّ زندگی / سلطنت بینی ، نهان در بندگی

پروانه باش تا لذّتِ معنوی زندگی را دریابی . و سلطنتِ نهفته در بندگی را ببینی .

نعل بینی بازگونه در جهان / تخته بندان را لقب گشته شَهان

در اینصورت کار و بارِ دنیا را تماماََ وارونه خواهی دید . و می بینی که اسیران را لقبِ شاه داده اند . ( بازگونه = شرح بیت 2481 دفتر اوّل / تخته بندان = اسیران ) [ اگر خالصاََ عاشقِ حق باشی متوجه می شوی که کارِ این دنیا همه برعکس است و مثلاََ کسانی را که عبدالبطن و عبدالفرج اند . شاه و امیر خطاب می کنند در حالی که بندۀ شهوت از هر غلامی ، غلام تر است . ]

بس طناب اندر گلو و تاجِ دار / بر وی انبوهی که اینک تاجدار

ای کسی که سزاوارِ این است که طنابِ دار به گردنش افکنده شود و به دار کشیده شود . امّا جمعِ کثیری از مردم دورِ او را گرفته اند و با احترام می گویند : اینست شاهِ تاجدار . ( تاجِ دار = سرِ دار ، بالای دار ، لایق دار ) [ ای بسا کسی که ریسمانِ شهوات افتاده یعنی اسیر شهوت شده و سرانجام در راهِ شهوت پرستی به هلاکت رسد . در حالی که انبوهی از مردمِ نادان او را سلطانِ خود می دانند . ]

همچو گورِ کافران ، بیرون حُلَل / اندرون ، قهرِ خدا عَزَّوَجَل

مانندِ گورِ کافران که ظاهری مُجلّل دارد . اما درونِ آن آکنده از قهرِ خداوندِ عزیز و جلیل است . [ حُلَل = زیورها ، پیرایه ها ، جمع حُلّه ]

چون قبور آن را مُجَصَّص کرده اند / پردۀ پندار پیش آورده اند

مُزوّرانِ ریا کار ظاهرِ خود را مانندِ قبورِ کافران گچ اندوده و مُزیّن کرده اند و روی آن پرده ای از پندار کشیده اند . مُجَصّص = گچ اندوده ، گج کاری شده ) [ یعنی مردمِ ظاهربین با مشاهدۀ مقبرۀ مُجلل و آراستۀ جسمِ او خیال می کنند که روحِ او نیز مزیّن به زیورِ کمالات است در حالی که فقط ظاهرِ قبرِ او پهناور و منوّر و آراسته است . ]

طبعِ مسکینت مُجَصَّص از هنر / همچو نخلِ موم ، بی برگ و ثمر

طبیعتِ حقیر و بینوای تو از هنرها و زیورهای ظاهری آراسته شده است . درست مانندِ درختِ خرمایی است که از موم ساخته اند و قهراََ این درختِ مصنوعی نه برگ می دهد و نه میوه . [ افرادِ مزوّر و جاه طلب نیز ظاهرِ خود را به انواعِ کمالات می آرایند و به دیگران نشان می دهند که ما صاحبِ کمالیم . ما صاحبِ جمالیم . در حالی که همۀ این امور ساختگی است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل شرح و تفسیر بخش بعد