شیرِ حقم ، نیستم شیرِ هوا / فعل من ، بر دینِ من ، باشد گُوا

من شیرِ حقم نه شیر هوی و هوس . رفتار و عملم گواهی می دهد بر دین و ایمانم .

ما رَمَیتَ اِذ رَمَیتُم در حِراب / من چو تیغم ، و آن زننده آفتاب

من مظهر و مصداق صادقِ ما رَمَیتَ اِذ رَمَیتَ هستم . من در کشتار و کارزار ، ابزاری مانند تیغ در دست الهی هستم و آن زننده آفتاب حقیقی است . [ مصراع اول اشاره است به آیه 17 سوره انفال . « … و تو تیر نیفکندی آنگاه که تیر افکندی . بلکه خدا تیر افکند … » . حِراب = جنگ و محاربه ]

رَختِ خود را من ، ز رَه برداشتم / غیرِ حق را ، من عدم اِنگاشتم

من رخت خویش را از سر راه برداشتم . یعنی رشتۀ تمایلات شخصی و وابستگی های پست دنیوی و حیوانی را بریده ام و هر چیزی که غیر حق باشد . من آن را نیستی می انگارم . [ رخت خود را از راه برداشتن = کنایه از گذشتن از وجود مجازی خود ]

سایه ای ام ، کدخدایم آفتاب / حاجبم من ، نیستم او را حجاب

من سایه ام ، سرور و صاحب وجود ظلی و سایه وار من ، آفتاب عالمتابِ وجود باریتعالی است . من دربان درگاه سعادت او هستم و حجاب او نیستم .

من چو تیغم ، پُر گُهرهایِ وصال / زنده گردانم نه کشته در قِتال

من مانند تیغی هستم از گوهرهای وصال الهی . من در جنگ و قتال ، مردم را حیات می بخشم نه آنکه جانشان را بستانم .

خون نپوشد گوهرِ تیغِ مرا / باد از جا کِی بَرَد میغِ مرا

گوهر تیغ مرا خون نمی پوشد . یعنی تیغ و شمشیر من بجز برای حق ، خون نمی ریزد . باد کی می تواند ابرِ مرا از جای تکان دهد ؟ یعنی باد هوای نفسانی ، سحاب وجود مرا نمی تواند متزلزل و پریشان کند . [ اکبرآبادی گوید : تیغ و میغ عبارت از ذات رفیع الدرجات حضرت امیرالمومنین است . و باد کنایه از اخلاق نفسانی ، و گوهر تیغ ، عبارت از اخلاق الهی ، حاصل آنکه اوصاف نفسانی بر صفات کمالیه من غالب نمی آید . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 307 ) . میغ = ابر ]

کَه نیم ، کو هم ز حِلم و صبر و داد / کوه را کِی در رباید تُندباد

من کاه نیستم بلکه در بردباری و شکیبایی و دادگری همچون کوه استوارم . کوه را تندباد کی می تواند از جای بجنباند ؟ [ کَه = کاه ]

آنکه از بادی رَوَد از جا ، خَسی است / ز آنکه بادِ ناموافق ، خود بسی است

آن کسی که در اثر وزیدن یک باد از جایش بجنبد . خسی بیش نیست . زیرا بادِ ناموافق خیلی زیاد است . [ در اینجا مولانا به بیان این بادهای امیال و شهوات می پردازد و آنها را تحلیل می کند ]

بادِ خشم و بادِ شهوت بادِ آز / بُرد او را که نَبوَد اهلِ نماز

باد غضب و باد شهوت و باد حرص ، کسی را از جای می کند و تکان می دهد که اهل نماز نباشد . [ مضمون بیت اشاره دارد به آیه 45 سوره عنکبوت . « همانا نماز ، نمازگزاران را از تباهی و زشتی باز می دارد … » . پس اگر کسی بدرستی نماز بخواند . پیرامون هیچ زشتی و فجوری نمی رود . و اگر بالعکس ، نماز بخواند و تباهی هم به جا آورد . در حقیقت نماز او نماز نیست ]

کوهم و هستیِ من ، بنیاد اوست / ور شوم چون کاه ، بادم بادِ اوست

من کوهم و هستی من از بنیاد آن شاه حقیقی است و اگر هم مانند کاه ، سبک باشم و به هر سو بروم . آن بادی که مرا می جنباند و به ای سو و آن سو می برد . تنها باد ارادۀ حق است .

جز به بادِ او نجُنبد میلِ من / نیست جز عشق اَحَد سَرخیلِ من

من جز به باد ارادۀ او حرکت نمی کنم . سردار لشکریان وجودم فقط عشق اوست . [ سَر خیل = سردسته و سرگروه ، مرکب از کلمه فارسی سَر و کلمه عربی خََیل ]

خشم ، بر شاهان ، شَه و ما را غلام / خشم را هم بسته ام زیرِ لَگام

خشم و غضب ، بر شاهان ، فرمانروا و حاکم است و آنان را اسیر خود کرده . ولی این خشم و غضب پیش ما ، غلام و برده است . یعنی نمی تواند بر ما غالب شود . زیرا من غضب را مرکوب خود کرده ام و بر آن سوارم و لگام تقوا را بر آن نهاده ام .

تیغِ حِلمم ، گردن خشمم زده ست / خشمِ حق ، بر من چو رحمت آمده ست

شمشیر بردباری ام ، گردن غضب مرا زده است . خشم حضرت حق بر من مانند رحمت شده است .

غرقِ نورم ، گر چه سقفم شد خراب / رَوضه گشتم ، گر چه هستم بو تراب

علی (ع) گفت : من غرق نورم . گرچه ظاهرم ویران و پریشان گشته است و اگرچه ابوترابم ولی روحم ، گلشنی است با طراوت . [ ابوتراب ، کنیه ای است که حضرت رسول (ص) به امیرالمومنین علی (ع) عطا فرمود ]

چون درآمد در میان ، غیرِ خدا / تیغ را ، اندر میان کردن سزا

وقتی دیدم در جنگ کردن با تو ، مسئله ای بروز کرد و غرضی نفسانی نمایان شد . صلاح دیدم که تیغ را در نیام فرو کنم و از کارزار دست بکشم .

تا اَحَبّ لِلّه ، آید نامِ من / تا که اَبغَض لِلّه ، آید کامِ من

تا که اسم و حقیقتِ من برای خدا دوست بدارد و برای خدا دشمن بدارد . یعنی دوستی و دشمنی ام از اغراض نفسانی پاک و خالص باشد . [ این بیت و دو بیت بعد ، مقتبس است از حدیث . « هر که برای خدا ببخشد و برای خدا امساک کند و برای خدا دوست بدارد و برای خدا دشمن بدارد و برای خدا ازدواج کند . همانا ایمانش کمال یافته است » ( احادیث مثنوی ، ص 37 ) ]

تا که اَعطا لِلّه آید جودِ من / تا که اَمسَک لِلّه آید بودِ من

تا اینکه بخشش من مصداق اَعطی لَلّه باشد . تا که امساک من مصداق امسک لِلّه باشد . یعنی بخشش و امساک من تماماََ برای رضای خدا باشد .

بُخلِ من لِلّه ، عطا لِلّه و بس / جمله لِلّه ام ، نِیَم من آنِ کس

امساک من برای خداست و بخشش من نیز برای خداست . خلاصه همه وجودم سراسر برای خداست و من مملوک کسی جز خدا نیستم . [ بنده ای که آتش پر لهیب نَفس را با آب ریاضت و عبادت خاموش کند و اراده اش را در اراده حق ، فانی سازد . در افعال و اعمالش ، غرض شخصی راه نمی یابد و تنها به رضای حق می اندیشد  ]

و آنچه لِلّه می کنم ، تقلید نیست / نیست تَخییل و گُمان ، جز دید نیست

آنجه برای خدا می کنم تقلید نیست و آن کاری که می کنم از روی حدس و گمان نیست بلکه از روی مشاهده است . [ تخییل = خیال کردن ، به خیال افکندن ]

ز اجتهاد و از تَحرّی رَسته ام / آستین بر دامنِ حق بسته ام

از کوشش و کنکاشی که با گمان و ظن انجام گیرد خلاص شده ام و قبلۀ حقیقی را مشاهده کرده ام و دستم را بر دامنِ امر حق محکم بسته ام . [ تَحرّی = جستجو ]

گر همی پَرَّم ، همی بینم مَطار / ور همی گردم ، همی بینم مَدار

اگر به پرواز درآیم . جایگاه پرواز و طیران را مشاهده می کنم . و اگر هم پرواز کنم . جایگاه  گردش و دَوَران را می بینم . [ مَطار = محل پرواز ، پرواز کردن . مدار = جایگاه گردش و دَوَران ]

ور کشم باری ، بدانم تا کجا / ماهم و خورشید پیشم پیشوا

و اگر باری بر دوش بکشم می دانم که آن را باید تا به کجا بکشم . من ماه هستم و خورشید هم در برابر من بینوا و مقتداست . یعنی خورشید حقیقت مرا رهبری می کند .

بیش از این با خلق گفتن ، روی نیست / بحر را گنجایی اندر جوی نیست

فاش کردن بیش از این ، از اسرار و حکمت ها برای مردم ، صلاح نیست . زیرا دریا در یک جوی آب نمی گنجد . همینطور افهام مردم مانند جوی آب است و اسرار الهی و حقایق آن بسان دریا .

پست می گویم به اندازۀ عقُول / عیب نَبوَد ، این بُوَد کارِ رسول

من سخنان را در سطح نازل عقول مردم ، تنزل می دهم و این امر ، عیبی به شمار نمی رود و بلکه شیوه و سنت پیامبر (ص) نیز این گونه بوده است . [ اشاره است به مضمون حدیث . « ما پیامبران ، با مردمان سخن می گوییم به اندازه ظرفیت درک و فهمشان » ( احادیث مثنوی ، ص 38 ) ]

از غرض حُرّم ، گواهی حُرّ شنو / که گواهی بندگان ، نه ارزد دو جو

من از اغراض نفسانی و اهوای شیطانی ، آزاد و خلاصم . اینک گواهی شخص حُر و آزاد را بشنو . زیرا گواهی بندگان به اندازه دو عدد جو هم نمی ارزد . [ استاد همایی می گوید : این مسئله که شهادت بنده مملوک در شریعت اسلام هیچ کجا و به هیچ وجه ، مسموع و مقیول نباشد . درست موافق مذهب حنفی در باب قضا و شهادات است .

ظاهراََ شافعیّه نیز در این مورد با حنفیان موافقت داشته باشند که در شهادت ، حُرّیت را شرط بدانند . اما در فقه شیعه امامی ، حُرّیت در شهادت ، شرط نیست و گواهی بندۀ مملوک نیز مانند شخصِ آزاد در قضا و شهادت ، مسموع و منشاء حکم و اثر است . ( مووی نامه ، ج 1 ، ص 73 ) ]

در شریعت مر گواهی بنده را / نیست قدری ، نزدِ دعوی و قضا

در شریعت اسلام ، مسلماََ گواهی بنده را هنگام دعوی و حکم ، قدر و قیمتی نیست و برای آن ارزشی قائل نمی شوند .

گر هزاران بنده ، باشندت گُواه / شرع نَپذیرد گواهی شان به کاه

اگر هزاران بنده ، گواه تو باشند . شرع اسلام برای آنان به اندازۀ کاهی ارزش قائل نیست و شهادتشان مورد قبول شمرده نمی گردد .

بندۀ شهوت ، بَتَر نزدیکِ حق / از غلام و بندگانِ مُستَرَق

در بارگاه الهی ، بنده و اسیر شهوت از غلام و بندگان اسیر گشته نیز بدتر است . [ بنده شهوات ، اگر چه ظاهراََ شاه و سلطان باشد . اسیرتر است از بنده ای که به بندِ اسارت دیگران کشیده شده است . زیرا این رقیّت ، ممکن است از میان برود ولی آن رقیّت بسی دشوار و سترگ است . به عبارتی زنجیر نَفس و هوی ، بسی دشوارتر از زنجیر و بند جسمانی است . در ابیات بعدی دلیل این مطلب آمده است . مُستَرَق = اسیر کرده شده ]

کین به یک لفظی شود از خواجه حُر / و آن زیِد شیرین و میرد تلخ و مُر

زیرا این بنده که در ظاهر اسیر است . با یک جمله از طرفِ خواجۀ خود می تواند آزاد شود . ولی آن بندۀ شهوت ، ظاهراََ زندگی شیرین دارد در حالیکه سرانجام تلخ و سخت می میرد . [ در کتب فقهی در باب عِتق (= آزاد کردن بنده) . آقا و صاحب بنده اگر به بندۀ خود گوید : اَنتَ حُر لِوَجهِ الله ، آن بنده از بندِ رقیّت و بندگی خارج می شود . ( ترجمه شرایع الاسلام ، ج 3 ، ص 961 ) ]

بندۀ شهوت ندارد خود ، خِلاص / جز به فضلِ ایزد و اِنعامِ خاص

آنکه بنده شهوت است . خودش نمی تواند از شهوت ، خلاصی یابد . مگر با مدد فضل و احسان خاص خداوند .

در چَهی افتاد کآن را غَور نیست / و آن گناهِ اوست ، جبر و جَور نیست

زیرا بندۀ شهوت در اهی افتاده است که ژرفای ناپیدایی دارد و آن چاه ، نتیجه گناهی است که خود مرتکب شده است و این به جبر و بیداد ربطی ندارد . [ غَور = ژرفا ، عمق ]

در چَهی انداخت او خود را که من / در خورِ قعرش نمی یابم رَسَن

او خود را به چاهی افکند که من برای ژرفایی و عمق آن ، ریسمانی نمی یابم که بدان برسد .

بس کنم ، گر این سخن افزون شود / خود جگر چه بوَد ؟ که خارا خون شود

این سخنان را خاتمه می دهم . زیرا بیمِ آن دارم که اگر کمی بیشتر حرف بزنم . جگرها که هیچ ، حتی سنگ های خارا نیز خون شود . [ خارا = نوعی سنگ سخت ]

این جگرها خون نشد ، نه از سختی است / حَیرت و مشغولی و بدبختی است

اینکه جگرها خون نشود از سختی و استواری انها نیست بلکه ناشی از سرگشتگی و سرگرمی و بدبختی آنهاست .

خون شود ، روزی که خونش سود نیست / خون شو ، آن وقتی که خون ، مردود نیست

این جگرها وقتی خونین می شوند که دیگر سودی برای آنها ندارد . ای جگر ، وقتی خون شو که خون شدن عمل عاطل و مردودی نباشد .

چون گواهی بندگان ، مقبول نیست / عدل ، آن باشد که بندۀ غول نیست

از آنرو که گواهی بندگان ، مورد قبول واقع نمی شود . عادل آن کسی است که اسیر و بندۀ دیو نَفس امّاره نباشد .

گشت اَرسَلناکَ شاهد در نُذُر / ز آنکه بود در کون ، او حُرّ ابن حُر

اینکه پیامبر (ص) گواه و بشارت دهنده و انذار کننده بوده است . برای این است که او از زنجیر گران هوی و هوس ، کاملا آزاد بود . [ مصراع اول اشاره است به آیه 45 سوره احزاب . « ای پیامبر ، ما تو را گواه و مژده دهنده و بیم دهنده فرستادیم » ]

چون که حُرّم ، خشم کی بندد مرا ؟ / نیست اینجا جز صفاتِ حق ، درآ

من که از بندِ نفسانی و زنجیر گران شهوانی ، رها و آزاد هستم . چگونه خشم می تواند . مرا اسیذ و مقید خود کند ؟ زیرا در این مرتبه که من هستم . غیر از صفات خدا چیز دیگری نیست . پس داخل شو .

اندرآ ، کآزاد کردت فضلِ حق / ز آنکه رحمت داشت بر خشمش سَبَق

پیش بیا زیرا فضل و احسان حضرت حق ، تو را از کفر آزاد کرده است . چرا که رحمت حق بر غضبش پیشی گرفته است .

اندرآ ، اکنون که جَستی از خَطَر / سنگ بودی ، کیمیا کردت گُهَر

ای پهلوان ، پیش بیا که از بیم و خطر رهیده ای . با اینکه وجودی همچون سنگ داشتی . ولی کیمیای حق تو را به گوهر معنوی مبدّل ساخت . [ کیمیا = شرح بیت 516 همین دفتر ]

رَسته ای از کُفر و خارستان او / چون گُلی بشکفت به سروستانِ هو

از کفر و خارستانش رها گشته ای . در گلستان «هو» مانند گلی شکفته باش . [ سروستان = جایی که درخت سرو در آنجا بسیار روید . [ هو = شرح بیت 473 همین دفتر ]

تو منی و من توام ای مُحتَشَم / تو علی بودی ، علی را چون کُشَم ؟

ای محتشم ، تو منی و من توام . حال دیگر تو علی شدی . علی را چگونه بکشم ؟ [ یعنی اکنون با اسلام آوردنت با من به مرتبۀ نفس واحده رسیده ای . پس کشتن تو مانند کشتن خود من است . محتشم = با حشمت و بزرگوار ]

معصیت کردی بِه از هر طاعتی / آسمان پیموده ای در ساعتی

معصیتی کردی که از هر طاعتی بهتر است . و در مدت یک ساعت آسمان را طی کردی . [ امام علی (ع) فرماید : « گناهی که تو را اندوهناک کند در نزد خدا بهتر است از طاعتی که تو را مغرور سازد » ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، حکمت ) ]

پس خجسته معصیت کآن کرد مَرد / نَی ز خاری بردَمَد اوراقِ وَرد ؟

معصیتی که آن پهلوان کرد ، بسیار خجسته و مبارک بود . زیرا سبب ظهور رضا و رحمت شد . یعنی این گناه ، مقدمۀ هدایت او گشت . مگر برگهای گل از خارها سر نمی زند و نمی روید .

نَی گناهِ عُمَرّ و قصدِ رسول / می کشیدش تا به درگاهِ قبول ؟

برای مثال ، مگر گناه عُمّر و سوء قصدی که به پیامبر (ص) داشت . او را به درگاه قبول حضرت حق نرسانید . [ ابتدا عمر به قصد عداوت با رسول به نزدش شتافت . ولی مجذوب محمد (ص) شد و به اسلام گروید ]

نَی به سِحرِ ساحران فرعونشان / می کشید و گشت دولت ، عَونشان ؟

برای مثال ، مگر نه این است که فرعون ، ساحران را به سبب سِحرشان تحت حمایت خویش کشید و همین سِحر ، آنان را به ایمان و هدایت رسانید .

گر نبودی سِحرِشان و آن جُحود / کی کشیدیشان به فرعونِ عَنود ؟

اگر سِحر و انکارشان نبود . کی آنان را به سوی فرعون ستیزه گر می کشاند ؟ [ جُحود = انکار کردن . عَنود = ستیزه گر ]

کی بدیدندی عصا و مُعجِزات ؟ / مَعصیت ، طاعت شد ، ای قومِ عُصات

اگر سحر آن ساحران نبود . کی آنان عصا و معجزات را می دیدند ؟ زیرا سِحر سبب شد که ساحران به ایمان بگرایند . پس معصیت ، طاعت شد . ای عصیانگران . [ عصات = جمع عاصی به معنی سرکش ]

ناامیدی را خدا گردن زده ست / چون گناه و معصیت طاعت شده ست

حضرت خداوند ناامیدی را از میان برده است . زیرا که گناه به مثابۀ طاعت شده است . [ در سوره زُمر ، آیه 52 آمده است . « از رحمت خدا نومید نشوید که همانا خداوند ، همه گناهان را می آمرزد » ]

چون مَبدّل می کند او سیّات / طاعتی اش می کند رغمِ وُشات

چون که خداوند متعال ، سیئات را به حسنات مبدّل می کند . خداوند گناهان را به کوری چشم شیاطین به طاعت مبدّل می فرماید . [ در سوره فرقان ، آیه 70 آمده است . « … پس اینان کسانی اند که خداوند ، گناهانشان را به نیکی ها دگر سازد … » . وُشات = جمع واشی به معنی سخن چین ، دروغگو ]

زین شودِ مَرجومِ شیطانِ رَجیم / وز حسد او بِطرَقَد ، گردد دو نیم

شیطان رجیم برای همین رانده می شود و از حسادتش می ترکد و دو نیمه می شود . [ مرجوم = رانده شده ، مطرود . رجیم = رانده شده ، ملعون . بطرفد = بترکد ]

او بکوشد تا گناهی پرورد / ز آن گُنه ، ما را به چاهی آورد

شیطان می کوشد تا گناهی ایجاد کند . پس به سبب ارتکاب ما به آن گناه ، ما را بر سر چاه بیاورد و به داخلش پرتاب کند .

چون ببیند کآن گُنه شد طاعتی / گردد او را نامبارک ساعتی

وقتی که می بیند که آن گناه ، طاعتی شده . آن لحظه برای او لحظۀ نامبارکی خواهد بود .

اندرآ من درگشادم مر تو را / تُف زدی و تحفه دادم مر تو را

ای پهلوان بیا و داخل شو و به شهر علم درآ که من برای تو دروازه آن را گشودم . تو بر من آب دهان انداختی و من به تو ارمغان بخشیدم .

من جفاگر را چنین ها می دهم / پیشِ پای چپ ، چه سان سَر می نهم ؟

من به جفاگران این گونه احسانها می کنم . پس ببین که پیش جفاکاران و ستمگران که به مثابۀ پای چپ هستند چگونه احسان می کنم .

پس وفاگر را چه بخشم ؟ تو بدان / گنج ها و مُلک های جاودان

اینک تو قیاس کن که رفتار من با وفاداران چگونه است . گنج ها و دارایی های جاودان به آنها می دهم .