دیدن خواجه غلام خود را سپید و نشناختن | شرح و تفسیر در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر سوم ابیات 3177 تا 3203
نام حکایت : به فریاد رسیدن رسول الله ، کاروان عرب را از تشنگی
بخش : 3 از 7 ( دیدن خواجه غلام خود را سپید و نشناختن )
در هامونی خشک و سوزان ، کاروانی بزرگ از اعراب از بی آبی درمانده شده بودند و عقابِ سیاهِ مرگ بر سرشان بال گشوده بود . در این لحظه های سنگین و هولناک بود که پیامبر اکرم (ص) برای نجاتِ آنان سر رسید و بیدرنگ به جمعی از آنان فرمود : هر چه سریعتر به پشتِ تل های شنی آن سو بروید . کاروانیان پرسیدند : یا رسول الله مگر آن طرفِ تپه ها چه خبر است ؟ فرمود : در آن سو ، غلامی سیاه ، مَشکی پُر از آب همراه دارد و …
متن کامل « حکایت به فریاد رسیدن رسول الله ، کاروان عرب را از تشنگی » را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید .
خواجه ، غلامِ خود را از مسافتی دور دید . امّا او را نشناخت و سخت دچارِ حیرت شده و از شدّتِ تحیّر ، مردم روستا را صدا کرد .
این مَشک و شتر مالِ ماست امّا آن غلامِ سیاه چهره چه شد و کجا رفت ؟
این شخص که سوار بر شتر است و مَشکی همراه دارد و از دور می آید . چهره ای همچون ماهِ شبِ چهارده دارد . در واقع روشنی چهره اش حتّی از نورِ روز بیشتر است و خلاصه روشنی روز را تحت الشعاع خود قرار داده است .
پس غلامِ ما کو ؟ آیا راه را عوضی رفته است ؟ یا گرگی او را ربوده و تکه پاره اش کرده است ؟
همینکه آن غلام نزدیکِ خواجه اش رسید ، خواجه به گفت : بگو ببینم تو کیستی ؟ آیا اهلِ یمنی و یا ترکی که این همه سفید و زیبا رخساری ؟
راستش را بگو ، غلامِ مرا چه کردی ؟ بگو ، اگر او کشته ای . اعتراف کن و در صدد فریب من مباش .
غلام گفت : اگر واقعاََ من او را کشته ام ، پس چرا با پای خود پیشِ تو آمده ام ؟ چرا با پای خود نزدِ تو آمده ام تا تقاص شوم ؟
خواجه گفت : پس غلامِ من کو ؟ غلام جواب داد : منم غلامِ تو ، دستِ فضل و عنایتِ الهی چهره ام را سفید و روشن کرده است .
خواجه با ناباوری به غلامِ خود گفت : آهای مردک ، چه داری می گویی ؟ بگو غلامِ من کجاست ؟ بدان که از چنگالِ من نجات نخواهی یافت مگر با حرفِ راست .
غلام گفت : خیلی خوب ، حالا که حرفِ مرا باور نمی کنی ، من همۀ اسرارِ تو و آن غلام را مو به مو شرح خواهم داد .
از آن زمانی که تو مرا خریدی تا حالا ، همۀ ماجراها را بازگو می کنم .
این ماجرا را برای تو شرح می هم تا بدانی که من همان غلامِ سیاه پوستم . اگر چه حضرت نبی ، رنگِ سیاهِ مرا مانندِ بامداد سفید و نورانی کرده است . [ شبدیز = سیاه فام ، به رنگِ سیاه / دیز = به معنی رنگ است ]
هر چند رنگ تغییر یافته ، امّا روحِ مجرد از قید و بندِ رنگ و عناصر مادّی و پدیده های خاکی آزاد است . [ «رنگ» کنایه از عالَمِ مادّی مقتضیات جسمانی است . به شرح بیت 2467 تا 2470 دفتر اوّل رجوع کنید ]
ظاهربینان اگر هم ما را پیدا کنند چون سنخیتی میانِ ما و آنان نیست ، بیدرنگ ما را گم می کنند . امّا اهلِ عرفان که از آبِ حیاتِ معنوی سیراب می شوند ، مَشک و خمره را رها می کنند زیرا اسیرِ شکل و قالب نیستند . [ غالبِ مردم با جان و روانِ یکدیگر کاری ندارند بلکه فقط به ظواهر می پردازند . در این بیت «تن شناسان» کنایه از ظاهربینان و اسیرانِ چهار دیواری جهانِ مادّی است و «آب نوشان» کنایه از عارفان و نوشندگان بادۀ معرفت . ]
منظور بیت : ظاهربینان چون نظر به ظواهر دوخته اند اگر اتفاقاََ حقیقتِ باطنی ما بر آنان مکشوف شود ، بلافاصله آن را از دست می دهند زیرا عقلِ جزیی آنان نمی تواند حقیقتِ روحانی اهلِ عرفان را درک کند ولیکن اهلِ عرفان که از سرچشمۀ معنوی سیراب اند هرگز به ظواهرِ مادّی نظر نمی کنند و آن را ملاکِ معرفتِ خود نمی سازند . خوارزمی گوید : آری تن شناسان به اندک تغییری ، مطلوب گم کنند . امّا سرمستانِ جان شناس ، چون بادۀ جان یابند . ترکِ ساغر و خُم کنند ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 622 )
آنان که نسبت به عالَمِ جان معرفت ندارند از تعدّد و کثرت ، فارغ اند و در دریای نامتناهی الهی مستغرق شده اند .
به جان مبدّل شو یعنی خود را به مرتبۀ جانِ مجرد برسان و از راهِ جان ، عالَمِ جان را بشناس . یار و همراهِ بینشِ باطنی و کشف و شهود شو . نه خواهانِ استدلالاتِ نظری عاری از کشفِ حقیقت . [ ظاهراََ منظور از سومین «جان» در مصراعِ اوّل «جانِ جان» است یعنی خود را از گِل و لای جسمانی پاک کن تا به معرفتِ حضرتِ حق واصل شوی . بنابراین راهِ شناختِ حقیقت ، تبدیلِ اخلاق است . در مصراع دوم ، منظور مولانا از قیاس ، استدلالاتِ مغالطه آمیزی است که به منظورِ کتمانِ حقیقت اقامه می شود و اِلّا مقدماتِ بدیهی منطق ، امری فطری است و جای ایراد و قدحی بر آن نیست . برای درک منظور مولانا در مصراع دوم رجوع شود به حکایت نحوی و کشتیبان و حکایت رومیان و چینیان در دفتر اوّل .
مانندِ فرشته و عقل که از یک گوهرند ، لیکن به اقتضای حکمت و مصلحتِ الهی به دو صورتِ جداگانه درآمده اند . [ این بیت ، تمثیلِ بیتِ پیشین است و لفظ «چون» در اینجا حرفِ تشبیه است نه حرف شرط . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 266 ) منظور از «عقل» در این بیت ، عقل کلّی است که حکما آن را ذاتاََ و فعلاََ جوهری مجرد می دانند . یعنی جوهرِ روحانی عقلِ کلّی از مادّه و عوارضِ مادّه مبرّاست و موجودی کامل است و در ذات و افعال خود نیازی به جسم ندارد . مثلاََ برای شنیدن ، محتاج به گوش و دستگاه شنوایی نیست و یا برای دیدن ، نیازی به دستگاهِ بینایی ندارد . و به اقتضای ذاتِ مجردِ خود توجه به عالَمِ الهی دارد و فانی در خدا و باقی به اوست . از اینرو عرفا آن را مَلَکِ مُهیمن و یا سعۀ وجودی نامیده اند ( رسایل حکیم سبزواری ، ص 249 ) توضیح عقلِ کلّی در شرح بیت 1109 دفتر اوّل آمده است . ]
فرشته مانندِ پرنده ، بال و پر درآورد امّا عقل ، پر و بال را رها کرد و شکوه و جلالی بیشتر بدست آورد . [ طبق آیه 1 سورۀ فاطر ، فرشتگان نیز بال و پر دارند « ستایش خدای راست که آفرینندۀ آسمانها و زمین است . خدایی که قرار دهندۀ بال هایی است دو گان و سه گان و چهار گان برای فرشتگان . او هر چه خواهد بر آفرینش بیفزاید و هموست بر هر چیز توانا » در تفاوت عقل و فرشته گفته اند : که عقل جوهری است نورانی و مجرّد و مدبّر در وجود انسان و فرشته جوهر است نورانی و مجرّد و مدبّر در اکوان . و یا گفته اند : فرشته در عالَمِ مثال است و عقل در حضرت انسان که جامعِ جمیع مراتب وجود است و از اینرو بر فرشته برتری دارد . ]
از آنرو که عقل و فرشته از یک گوهرند . پس طبعاََ یکدیگر را یاری می کنند و هر دو موجودِ زیبا رخسار ، پشتیبانِ یکدیگر هستند . [ مُناصر = یاور و پشتیبان ]
هم فرشته خدا را دریافته است و هم عقل ، و هر دو یاور و مطیعِ حضرت انسان اند . [ انسان در زبان صوفیه و عرفا مظهر جمیع اسماء و صفاتِ الهی است و همۀ مراتبِ وجود در حقیقتِ انسان خلاصه شده است . بدین ترتیب هم عقل ، عصای انسان شده است و هم فرشته به طریقِ الهام و نداهای غیبی ، انسان را یاری می کنند . ]
نفس و شیطان نیز گوهری یگانه دارند به همین جهت دشمن و حسودِ آدم شدند . [ نفسِ امّاره و شیطان (ابلیس) نیز از یک گوهرند و هر دو آتشین مزاج . ]
ابلیس که فقط به حقیقتِ ظاهری حضرت آدم (ع) نظر کرد از حقیقتِ او آگاه نشد و نسبت به او اظهارِ نفرت و دوری کرد . امّا فرشتگان که در حقیقتِ آدم ، نوری قابلِ اعتماد دیدند بدو تعظیم کردند . [ رجوع شود به شرح بیت 2617 دفتر دوم ]
عقل و فرشته وقتی که حقیقتِ آدم ( انسان کامل) را دیدند ، چشمانشان روشن شد . یعنی با دیدۀ حقیقت بین خود ، حقیقتِ انسانِ کامل و مرتبۀ حقیقی او را دیدند و بدینسان چشمِ باطنی آنان به کشفِ حقیقت روشن شد . امّا نَفس و ابلیس از آدم ( انسان کامل ) چیزی جز گِل و جسمِ مادّی ندیدند .
اینک مرکوبِ کلام مانند خری که روی یخ مانده و نمی تواند حرکت کند متوقف شد . زیرا که مثلاََ برای فردی یهودی شایسته نیست که انجیل خوانده شود . [ خر بر یخ ماندن = ضرب المثلی است نظیر «خر در گِل مانده» ]
منظور بیت : می خواهم این حقایق و اسرار را بسط دهم ، امّا ظرفیت و اهلیتِ مستمع ، بیش از این نیست . می توانم در اینجا وجه وحدت و افتراق عقل و فرشته ، و نَفس و ابلیس را بازگو کنم امّا می بینم که حوصلۀ مخاطبان بیش از آنچه به اشارت گفتم نیست .
مثال دیگر ، چگونه ممکن است با شیعه از عُمَر حرف زد ؟ و یا چگونه می توان برای آدمِ ناشنوا ساز زد ؟
لیکن اگر در گوشه و کنار روستا کسی باشد . این هیاهویی که بر پا کردم کافی است . یعنی اگر واقعاََ شنونده ، شایستگی داشته باشد همین مطالب و اسراری که به اشارت گفتم و از آن گذشتم برای او مفید واقع می شود . [ اشاره است به ضرب المثل فارسی « در خانه اگر کس است یک حرف بس است » ( امثال و حکم ، ج 2 ، ص 784 ) ]
اگر کسی شایستگی درکِ حقیقت را داشته باشد . حتّی سنگ و کلوخ نیز می تواند مانند یک سخنور و شارح ، همه چیز را برای او در کمالِ یقین و وضوح شرح دهد . [ مولانا در جایی فرموده « به حضرت مصطفی (ص) جماعتی منافقان و اغیار آمدند . ایشان در شرح اسرار بودند و مدح ممصطفی (ص) می کردند . پیامبر به رمز به صحابه فرمود : سرهای کوزه ها را و کاسه ها را و دیگ ها و سبوها را و خُم ها را بپوشانید و پوشیده دارید که جانورانی هستند پلید و زهرناک ، مبادا که آب خورید که شما را زیان دارد و به این صورت ایشان را فرمود که از اغیار ، حکمت را نهان دارید و دهان و زبان را پیشِ اغیار بسته دارید که ایشان موشانند ، لایق این حکمت و نعمت نیستند . ( فیه ما فیه ، ص 70 ) ]
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…
View Comments
با درود فراوان
شرح ابیات چرا باز نمی شود؟