در خواب دیدن پادشاه ، مردن پسر جوان خود را | شرح و تفسیر در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر چهارم ابیات 3085 تا 3112
نام حکایت : حکایت آن پادشاه زاده که پادشاهی حقیقی به وی روی نمود
بخش : 1 از 7 ( در خواب دیدن پادشاه ، مردن پسر جوان خود را )
پادشاهی ، پسری جوان و هنرور داشت . روزی پادشاه به خواب دید که پسرش مُرده است . وحشت زده از خواب پرید و وقتی متوجه شد که این فاجعه در خواب رُخ داده و نه در بیداری بسیار خوشحال شد و ز آن پس تصمیم گرفت که پسرش را زن دهد تا از او فرزندی حاصل آید و در صورتی که این واقعه به بیداری رُخ داد از او یادگاری داشته باشد . پس از جستجوهای بسیار بالاخره پادشاه ، دختری زیباروی را از خاندانی پارسا و پاک نهاد پیدا کرد ولی آن دختر از خانواده ای تهیدست و فقیر بود . از اینرو مادرِ شاهزاده با چنین ازدواجی مخالفت ورزید . لیکن شاه با اصرارِ تمام او را به عقد ازدواجِ پسرش درآورد . در این میان پیرِزنی جادوگر که عاشقِ پسرِ شاه شده بود بوسیلۀ جادو ، احوالِ آن جوان را چنان تغییر داد …
متن کامل ” حکایت آن پادشاه زاده که پادشاهی حقیقی به وی روی نمود ” را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
پادشاهی یک پسر جوان داشت که درون و برونش به هنر آراسته بود . [ بُرنا = جوان ، مردِ جوان ]
پادشاه در خواب دید که پسر جوانش ناگهان مُرد و شرابِ صافِ عالَم برای او دُرد آلود شد . یعنی تمامِ خوشی های جهان برای او به تلخی گرایید . [ صافی = شراب صاف / دُرد = آنچه از مایعات خصوصاََ شراب ته نشین می شود ]
از حرارتِ آتشِ غم ، مَشکِ او خشک شد . یعنی چنان اندوه بر او غالب گردید که مجالِ اشک ریختن برای او نماند . [ مَشکِ او = کنایه از چشمِ اوست . گاه شدّتِ غم سبب می شود که اشک از چشم نبارد . ]
آن پادشاه چنان آکنده از غم و دَرد شده بود که حتّی نمی توانست آه بکشد . بلکه همینطور مات و متحیّر مانده بود .
شاه از شدّت غم نزدیک بود بمیرد . و جسمش بی تاب و توان شده بود . لیکن چون اَجَلش فرا نرسیده بود و عمرش باقی بود از خواب بیدار شد . [ قالبش بی کار شد = کنایه از ضعیف شده جسم پادشاه است . ]
پس از بیدار شدن چنان شادی و فرحی در خود احساس کرد که در عُمرش چنان شادمانی و فرحی ندیده بود .
این بار نزدیک بود که از شدّتِ شادی بمیرد . زیرا روح و جسم بسیار وابسته به یکدیگرند . ( مُطوَّق = طوق دار ، در اینجا به معنی مقیّد و وابسته ) [ حالات جسم و روح در یکدیگر اثر می گذارند بطوریکه آلامِ جسمانی ، روح را اذیت می کند و ناراحتی های روحی نیز جسم را به تحلیل و نقصان می برد . ]
خنده دار است که چراغِ جانِ آدمی هم از پُفِ اندوه می میرد و هم از پُفِ شادی . ( اینت = این تو را ، هم برای تحسین می آید و هم تعجب / لاغ = شوخی ، هزل ] [ همانطور که آدمی از شدّتِ اندوه می میرد . از شدّتِ شادی نیز چه بسا که بمیرد . و این بسیار اتفاق افتاده است . ]
انسان در میانِ این دو مرگ ، زندگی می کند . یعنی انسان در میانِ دو عاملِ مرگ که همان شدّتِ اندوه و شادی است به سر می برد . زندگی در میان این دو قید خنده دار است . یعنی جای تعجّب دارد زیرا این خندۀ تعجب و تحسین است نه خندۀ استهزاء .
شاه وقتی که از خواب برخاست با خود گفت : حضرت پروردگار اسبابی فراهم کرد که چنان غمِ عظیمی ، شادیِ شگرفی پدید آورد . یعنی ابتدا فرزندم به حکم الهی از دنیا رفت و در اثرِ آن ، غمِ جانکاهی به من مستولی شد و سپس به ارادۀ الهی ، از دلِ این غم ، شادی و فرحی وافر به من دست داد . [ تَسبیب = سبب سازی ، سبب ساختن ]
شگفتا که یک چیز به اعتباری مرگ است و همان چیز به اعتباری دیگر ، حیات بخش و توان زا .
و یک چیز از جهتی ، مرگ آور و هلاکت بار است . امّا همان جیز از جهتی دیگر موجبِ بقا و حفظ از هلاکت می شود . [ اِمتساک = نگاه داشتن ، حفظ خود ]
مثلاََ شادی جسمانی و ظاهری نسبت به آدم دنیا پرست ، کمال محسوب می شود . امّا همین شادی نسبت به روزِ آخرت ، نقصان و تباهی بشمار می آید . [ شادی لحظه ای به یک اعتبار ، ایجاد سُرور و نشاط می کند امّا به اعتباری دیگر یعنی در عاقبة الامر موجب غم و اندوه می شود . پس بدان که در همۀ پدیده ها نسبت حاکم است . چنانکه در بیت 1130 دفتر اوّل گوید :
رنج و غم را حق پیِ آن آفرید / تا بدین ضد ، خوش دلی آید پدید
و در بیت 65 دفتر چهارم گوید :
پس بدِ مطلق نباشد در جهان / بَد به نسبت باشد این را هم بدان ]
مثال دیگر : معبّر ، خندیدن در خواب را به گریه توأم با حسرت و اندوه تعبیر می کند . ( تعبیر خوان = خوابگزار / اندُهان = جمع اندوه ، غم ها ) [ چنانکه ابن سیرین گوید : خنده در خواب ، غم و اندوه در بیداری است ( کامل التعبیر ، ص 284 ) ]
ای که بسیار شادمانی ، بدان که تعبیر گریه در خواب ، شادی و شادمانی در بیداری است . ( مَرَح = شادی بسیار ) [ ابن سیرین گوید : گریه کردن در خواب دلیلِ شادی و سُرور از جانبِ خداوند است ( کامل التعبیر ، ص 284 ) ]
شاه پیش خود فکر کرد که گر چه این اندوه سپری شد . امّا جانم از این نوع خواب ها بَد گمان می شود . [ هر گاه شخصی در خواب ببیند که مشغولِ گریستن است . وقتی بیدار می شود پیشِ خود خیالاتی می کند و با خود می گوید : نکند این گریه علامتِ داغ و اندوهی است که بر من فرود خواهد آمد ؟ آن شاه نیز حالی اینگونه داشت . چون در خواب دیده بود که پسرش مُرده است . بیمناک شد و ترسید که مبادا این رؤیا خبر از مرگِ فرزندش دهد . ]
و اگر اینچنین خاری در پایم فرو رود و موجبِ زوالِ گُلم شود . پس لازم است که از او یادگاری داشته باشم .یعنی باید فرزندی از او بوجود آید و بماند .
از آنرو که مرگ و نابودی ، اسبابِ بیشماری دارد . ما کدام راه را می توانیم به روی مرگ ببندیم ؟ [ در آیه 78 سورۀ نساء آمده است « هر جا که باشید ، مرگ شما را دریابد . اگر چه در کاخ هایی استوار پناه گرفته باشید » ]
پنجره و دَرهای بسیاری به سویِ مرگِ گزنده گشوده می شود که هنگام گشوده شدن ، جیر جیر می کند . ( لَدیغ = گزنده / ژیغ ژیغ = صدایی که از باز و بسته شدن در پدید آید ) [ تفسیر « جیر جیر کردن » درهای مرگ در ابیات بعدی آمده است . ]
گوشِ آدم های حریص و آزمند به سببِ شدّتِ حرص به مال و منال دنیا ، صدای تلخِ جیر جیر مرگ را نمی شنود . [ از اینرو فکر می کنند که مرگ برای همسایه است و همیشه قاعده بر این است که دیگران بمیرند و او مرگِ آنها را تماشا کند . ]
دردهایی که بر بدن عارض می شود . همان صدای جیر جیر درِ مرگ است . و ظلم و جفایی که از جانبِ دشمنان می رسد . باز صدای درِ مرگ است .
عزیزِ من برو لحظاتی را صرفِ مطالعۀ فهرستِ کتب طبّی کن تا ببینی که آتشِ بیماری ها چگونه زبانه می کشد . [ لازم نیست که آن کتاب ها کلمه به کلمه بخوانی . همینقدر که نگاهی به فهرست انها بیندازی کافی است دریابی که چقدر بیماری در کمینِ انسان است . این بیماری ها همه درهای مرگ است که به سویِ انسان گشوده می شود . پس پیش از آنکه علیل و بیمار شوی و یا بمیری به فکرِ توشۀ آخرت باش و اعمال و اخلاقِ خود را به زیورِ کمالات و حسنات بیارای . ]
از آن همه بیماری ها به سویِ خانۀ آدمی راه وجود دارد . و در هر دو قدم ، چاهی پُر از عقرب واقع است . [ غُر = بیماری فتق ، در اینجا به معنی بیماری است ]
شاه پیش خود گفت : برای مثال ، باد تند می وزد و چراغم یعنی نور چشمم فاقدِ فرزند است پس بهتر است بوسیلۀ آن ، چراغی دیگر روشن کنم . ( اَبتر = بی دنباله ، بی فرزند ) [ بادِ مرگ تند می وزد و چراغِ دلم که همانا فرزندم است فرزندی ندارد . پس بهتر است برای پسرم زنی اختیار کنم تا از او فرزندی زاده شود و یادگاری از او بماند . ]
تا اگر بادِ اَجل وزید و بر اثرِ آن ، یکی از آن دو چراغ خاموش شد . چراغِ دیگر جایگزین آن یکی شود و مرا کفایت نماید . [ وافی = بسنده ، کافی ، وفا کننده به عهد ]
مانندِ شخصِ عارف که از این جسمِ ناقص ، شمعِ دلِ خود را می افروزد تا هر گاه چراغِ جسم خاموش شد . چراغِ دل روشن بماند و موجبِ آسودگی خاطرش شود .
تا اگر روزی بطور ناگهانی چراغِ جسم خاموش شود . او شمعِ جان را در مقابلِ دیدگان خود قرار دهد .
پادشاه این نکته را که در ابیات اخیر آمده است درک نکرد و در نتیجه در صدد برآمد که از یک شمعِ فناپذیر ، شمعِ فناپذیرِ دیگری را روشن کند . ( غِرَر = جمع غِرّه به معنی غفلت و بی خبری و غرور ) [ آن شاه از روی غرور و غفلت به جای اینکه مانندِ عارفان بوسیله شمعِ فانی جسم ، شمعِ باقی روح را روشن کند به جسمِ فناپذیر متمسّک شد به این خیال که مُلکش استمرار یابد . در حالیکه مُلک و سلطنت حقیقی با روشن شدن چراغِ روح حاصل می شود . ]
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…