تمثیل تلقین شیخ ، مریدان را و پیامبر ، امّت را | شرح و تفسیر

در پسِ آیینه آن اُستا نهان / حرف می گوید ، ادیبِ خوش زبان

آن استاد یعنی سخن آموز پشتِ آینه پنهان شده و آن ادیب شیرین زبان سخن می گوید .

طوطیک پنداشته کین گفتِ پست / گفتنِ طوطی ست کاندر آینه است

طوطی بیچاره خیال می کند که این گفتارِ آهسته ، گفتارِ آن طوطیی است که در آینه مقابلش ایستاده است .

پس ز جنسِ خویش آموزد سخن / بی خبر از مَکرِ آن گُرگِ کهن

طوطی خیال می کند که سخن را از همجنسِ خویش می آموزد در حالی که از تدبیر مربّیِ کهنه کار خود خبر ندارد . [ مراد از « گُرگِ کهن » همان کسی است که به طوطی تعلیم سخن می دهد . ]

از پسِ آیینه می آموزدش / ورنه نآموزد جُز از جنسِ خودش

آن مربّیِ کهنه کار از پشتِ آینه سخن گفتن را به طوطی می آموزد . و اِلّا طوطی از غیر همجنس خود سخنی یاد نمی گیرد .

گفت را آموخت ز آن مردِ هنر / لیک از معنی و سِرّش بی خبر

گر چه طوطی سخن گفتن را از آن مرد هنرمند می آموزد . ولی از معنی و راز آن کلام بی خبر است . [ در کتاب حیاة الحیوان آمده است که هارون الرشید طوطیی داشت که سورۀ یس را از اوّل تا آخرش می خواند ( شرح کبیر انقروی ، ج 12 ، ص 497 ) . همینطور بسیارند کسانی که کلام الهی را لقلقۀ لسان می کنند ولی حقیقتِ آن را درنمی یابند . ]

از بشر بگرفت منطق یک به یک / از بشر جز این چه دانَد طوطیک ؟

طوطی سخن گفتن را کلمه به کلمه از انسان می آموزد . طوطی از انسان چه چیزی جز این را می داند ؟ یعنی طوطی جز ظاهرِ حرف انسان ، چیز دیگری از او نمی شناسد .

همچنان در آینه جسمِ ولی / خویش را بیند مُریدِ مُمتَلی

همینطور مُریدِ پُر مدّعی و پُر نقص ، در آینه وجودِ ظاهری انسان کامل ، خویشتن را می بیند . [ مُمتَلی = پُر و انباشته ، در اینجا این پُری و انباشتگی جنبۀ منفی دارد . یعنی پُر از ادّعا و نقص و خودبینی ]

منظور بیت : همانطور که طوطی تصویر خود را در آینه می بیند و گمان می دارد که آن تصویر ، رفیق همجنس خویش است . همینطور مرید خام و نادان تنها توجّهش به ظاهرِ انسان کامل است و حقیقت او را که فراتر از عقول است درنمی یابد .

از پسِ آیینه عقلِ کُل را / کی ببیند وقتِ گفت و ماجَرا

امّا او به هنگامِ گفت و گو و حشر و نشر با انسان کامل کی می تواند عقلِ کُل را در پشتِ آینه وجود آن انسان مشاهده کند ؟ یعنی افهامِ نازل و عقولِ جزیی آدمیان نمی تواند به این نکته واقف شود که گر چه انسان کامل بر حسبِ ظاهر مانند دیگران است امّا چون بر حسب باطن هستی خود را در هستی حق فانی کرده پس این حضرت حق است که در کسوت خلق با آن مرید سخن می گوید . ( عقل کُل = شرح بیت 1899 دفتر اوّل ) [ حکیم سبزواری در ذیل این بیت می گوید : انسان ناسوتی ، در ظلِّ انسان جبروتی است و انسان جبروتی ، در ظلِّ انسان لاهوتی و اینان با خدا تکلّم دارند . مکان انسان جبروتی در جبروت است و زمانش دهرِ اعلی . و مکان انسان ناسوتی در دنیاست و زمانش ، زمان عالم طبیعت است . پس مرید که در عالم ناسوت است از مراد که در عالم جبروت و یا لاهوت است خبر ندارد ( شرح اسرار ، ص 364 ) . ]

او گمان دارد که می گوید بشر / و آن دگر سِرّست و ، او ز آن بی خبر

مرید می پندارد که آن سخنان را بشر به او می گوید . امّا آن عقلِ کُل رازی است که او از آن بی خبر است .

حرف آموزد ، ولی سِرِّ قدیم / او نداند ، طوطی است او ، نی ندیم

آن مرید ، ظاهر سخن را فرا می گیرد . امّا راز ازلی آن سخن را درنمی یابد . زیرا او طوطی است و محرمِ اسرار نیست . [ ندیم = لفظاََ به معنی مونس و همنشین و همصحبت است امّا در اینجا به معنی آشنایِ به اسرار است و مراد از آن عارف بِالله است . ]

هم صفیر مُرغ آموزند خلق / کین سخن کارِ دهان افتاد و حلق

برای مثال ، آدمیان هم می توانند بانگِ مرغان را یاد بگیرند یعنی می توانند اصواتِ مرغان را تقلید کنند . زیرا این کار از عهدۀ حلق و دهان برمی آید .

لیک از معنیِّ مُرغان بی خبر / جز سلیمانِ قِرانی خوش نظر

امّا آنان از مفهومِ اصواتِ پرندگان سر درنمی آورند . فقط سلیمان نیک بختِ دیده ور از مفاهیمِ آن اصوات آگاهی دارد . [ خوش نظر = مراد کسی است که دیدۀ باطنی دارد / قِرآن =  در اصطلاحِ نجومی به اجتماعِ زُحَل و مشتری گفته می شود ( مفاتیح العلوم ، ص 219 ) و به کسی که ولادتش در این وقت باشد صاحبقران گویند . صاحبقران یعنی پادشاه پیروز و مظفر که لقب امیر تیمور بوده است . امّا منظور از قِران در این بیت بخت و اقبال است . ]

حرفِ درویشان بسی آموختند / مِنبر و محفل بدآن افروختند

بسیارند کسانی که سخنان درویشانِ بی خویش را یاد می گیرند و با آن سخنان به منبر و مجلسِ خود رونقی می دهند .

یا بجز آن حرفشان روزی نبود / یا در آخِر رحمت آمد ، ره نمود

این افراد از دو حال خارج نیستند . یا بجز آن سخنان نصیبِ دیگری ندارند و یا سرانجام رحمت الهی درمی رسد و راهِ راست را به آنان نشان می دهد .

شرح و تفسیر بخش قبل شرح و تفسیر بخش بعد