بود لقمان پیشِ خواجۀ خویشتن / در میان بندگانش خوار تن

لقمان حکیم ، پیشِ خواجه اش و در میان غلامان او ظاهراََ حقیر و خوار بود . [ خوارتن = کسی که دارای جسمی ضعیف و ناتوان باشد ]

خلاصه داستان : لقمان ، در میان سایر غلامان در خدمت خواجه ای قرار داشت . خواجه ، غلامان خود را برای چیدن میوه به باغ می فرستاد. لقمان نیز در میان آنان بود و با رنگ سیاهش ، شاخص بود . غلامان از میوه های چیده شده مقداری را خود می خوردند و هنگامی که خواجه به این موضوع پی بُرد . گفتند : لقمان میوه ها را خورده است . خواجه بر لقمان خشمگین شد و وقتی لقمان ، سبب خشم و پریشانی خواجه را دریافت . نزد او رفت و گفت : ای خواجۀ من ، بندۀ خیانت پیشه ، هیچ امیدی در درگاه خداوند ندارد . بر تو خیانتی رفته است و برای کشف این خیانت همه ما را امتحان کن . بفرمای تا آبی نیم گرم بیاورند و همه ما از آن بنوشیم . سپس ما را در هامونی فراخ بِدَوان . در این وقت است که خادم را از خائن باز خواهی شناخت . این پیشنهاد لقمان مورد قبول خواجه قرار گرفت و همین پیشنهاد را اجراء کرد . وقتی هر کدام از غلامان ، مقداری آب نیم گرم خوردند و به دویدن افتادند . حالت تهوع بر آنها چیره شد و ناچار قی کردند . غلامانی که میوه های باغ را خورده بودند . همه میوه ها را همراه با «قی» بیرون آوردند ولی هرچه که از دهان لقمان بیرون می آمد چیزی جز آب صاف نبود .

مأخذ این حکایت ، روایتی است که در قصص الانبیاء ثعلبی ، ص 295 و در تفسیر ابوالفتوح رازی ، ج 4 ، ص 271 نقل شده بدین قرار .

لقمان را غلامی بود از آنِ دهقانی ، و او را جز او غلامان دیگر بودند . ایشان را به باغ فرستادی تا میوه ای آرند . ایشان میوه نیکوتر بخوردندی و لقمان هیچ نخوردی . دهقان گفت : چرا میوه بَد آرید ؟ همانا آنچه نیک است از آن می خورید و آنچه ردی است پیشِ من می آرید ؟ گفتند لقمان می خورد . لقمان گفت : بفرمای تا پاره ای آبِ گرم آرند و ما را دِه تا بازخوریم . هر کس ، آنچه خورده باشد قی کند . همچنین کردند . از گلوی لقمان جز آب تهی برنیامد و از گلوی ایشان ، آنچه خورده بودند برآمد . ( قصص و تمثیلات مثنوی ، ص 36 )

مولانا در این حکایت ساده ، یکی از غامض ترین مسائل ، یعنی تجسّم اعمال و آشکار شدن باطن آدمیان را به روزِ حشر مطرح کرده است .