شرح و تفسیر غزل شماره 159 دیوان سعدی شیرازی

کلاهِ ناز و تکبّر بنه ، کمر بگشای / که چون تو سرو ندیدم که در قبا گنجد

عشوه گری و غرور را همانند کلاهی از سر بردار و به گوشه ای بیفکن و کمربند خویش را باز کن ، زیرا من بلند قامتی چون تو ندیده ام که قبا گنجایش او را داشته باشد . [ ناز = عشوه ، عدم التفات معشوق به عاشق / قبا = جامه ای بلند که جلو آن تا پایین باز است و معمولاََ با بند و قیطان بسته می شود / کمر = کمربند / کمر گشادن = کنایه از قطع نظر و ترک کردن از کاری ]

ز من حکایت هجران مپرس در شب وصل / عتاب کیست که در خلوتِ رضا گنچد ؟

در شب وصال از من داستان جدایی را مپرس ، زیرا سرزنش های روزگار جدایی جرأت حضور در خلوتِ خشنودی ندارد . [ عتاب = ملامت و سرزنش ]

رضا = در لغت به معنی خشنود شدن و خشنودی است (لغت نامه) . و در اصطلاح ، سرور دل است به گذشتن قضا به آنچه پیش آید و نزد اهل سلوک ، رضا عبارت است از لذّت بردن در بلا و رفع کراهت و تحمّل مرارت احکام قضا و قدر است . « رضا ، مقامی است سخت شریف و خدای تعالی در کتاب خود متذکّر شده است که رضای او از بندگانش اکبر و اقدم از رضای بندگان از اوست . پس رضا باب الله اعظم است و بهشت دنیاست و به وسیلۀ آن ، دل بنده در حکم خدای قرار گیرد و سکونت یابد (الّمع فی التّصوّف ، ص 53 ، به نقل از شرح اصطلاحات تصوّف) » رضا آخرین مرحله از مراحل سیر و سلوک است که بعد از توکّل قرار دارد و عده ای از عرفا آن را حال و برخی مقام می دانند . باید دانست که مقام رضا از تسلیم شدن بالاتر است ، زیرا ممکن است انسان در برابر امری تسلیم گردد ولی راضی و خشنود نباشد .

مرا شِکر منه و گُل مریز در مجلس / میان خسرو و شیرین شِکر کجا گنجد ؟

در محفل ما گل میفشان و شکر نثار مکن ، در میان خسرو و شیرین چه جایی برای شکر اصفهانی وجود دارد . [ شکر نهادن و گُل ریختن برای کسی = کنایه از ستایش و تملّق کسی را کردن ]

شیرین = شاهزادۀ ارمنی و معشوقۀ خسرو چرویز است .

خسرو = شاهنشاه ایران از سلسلۀ ساسانیان ، پسر و جانشین هرمز چهارم است . او ایران را به چنان شکوه و جلالی رساند که تا آن زمان در دورۀ ساسانی به خود ندیده بود . داستان عشق او با شیرین ، زبانزدِ شاعران و نویسندگان است .

شکر = نام یکی از معشوقه های خسرو پرویز است . شیرین با اینکه علاقه مفرطی به خسرو داشت ولی در مقابل هوس او مقاومت می کرد و خسرو برای تحریک حسادت شیرین به اصفهان رفت و با زنی پرآوازه و جمیل ، به نام شکر اصفهانی ازدواج کرد و شکر در مدّت کوتاه زندگی خود با خسرو او را فریفت و کام خسرو را برنیاورد (فرهنگ تلمیحات ذیل خسرو پرویز)

چو شور عشق درآمد ، قرار عقل نماند / درون مملکتی چون دو پادشاه گنجد ؟

آنگاه که شور عشق از در درآید ، عقل قرار از کف می دهد ، به راستی چگونه دو پادشاه می توانند بر سرزمینی فرمان برانند ؟ [ شور = وجد و هیجان ، غوغا / قرار = ثبات و آسایش ]

نماند در سر سعدی ز بانگ رود و سرود / مجالِ آنکه دگر پند پارسا گنجد

سر سعدی از نوای رود و سرود چنان پُر گشته است که دیگر جایی برای نصایح پارسا در آن باقی نمانده است . [ مجال آنکه = چه جای آنکه ]

رود =نام سازی است که بدان عود و بربط گویند و آن سازی است از خانواده آلات موسیقی رشته ای که دارای کاسۀ صوتی گلابی شکل و دسته ای کوتاه است .

سرود = خوانندگی و گویندگی ، نغمه و آواز و تصنیف و ترانه ، شعری آمیخته با موسیقی دارای معانی عمیق احساسی و عشقی ، رقص و سماع و شعر (واژه نامه موسیقی ایران زمین) .

شرح و تفسیر غزل 158 شرح و تفسیر غزل 160