شرح و تفسیر غزل شماره 133 دیوان سعدی شیرازی

همای شخص من از آشیان شادی دور / چو مرغِ حلق بریده به خاک برمی گشت

تن هماگونم که از آشیان شادی دور مانده ، مثل مرغ سر بریده در خاک می تپید . [ شخص = جسم و ذات ، خود / به خاک برگشتن = بر خاک غلتیدن ]

هما = مرغی است افسانه ای که استخوان می خورد و مبارک و خوش یُمن است و سایه اش بر سر هر کس افتد به دولت و سلطنت رسد . در ادبیات فارسی آن را مظهر فرّ و شکوه دانند و به فال نیک گیرند (لغت نامه) .

دل ضعیفم از آن کرد آه خون آلود / که در میانۀ خونابۀ جگر می گشت

دل ناتوانم از آن روی آهی خون آلود برکشید که در میان خونابۀ جگر به گردش درآمده و رنج و محنت بسیاری را تحمّل کرده بود . [ در میانۀ خونابۀ جگر گشتن = کنایه از دچار رنج و محنت بسیار بودن ]

چنان غریو برآورده بودم از غم عشق / که بر موافقتم زُهره نوحه گر می گشت

از غم و اندوه عشق آنچنان به فریاد آمدم که دل زهره هم به درد آمد و برای نشان دادن موافقت خود با من نوحه سر داد . [ غریو = بانگ و فریاد ، ناله و زاری / موافقت = سازگاری و توافق / زهره = ناهید ، از سیاره های منظومۀ شمسی است . در شعر فارسی نوازنده و خنیاگر فلک است و از نظر منجّمان زهره سعد اصغر و مشتری سعد اکبر است (فرهنگ اصطلاحات نجومی) / نوحه گر = فغان و زاری کننده ]

ز آبِ دیدۀ من فرش خاک تر می شد / ز بانگِ نالۀ من گوش چرخ کر می گشت

در اثر بسیاری اشک چشمانم گسترۀ خاک تر می شد و شدّت صدای نوحه سرایی و نالیدنم گوش فلک را کر می کرد .

قیاس کن که دلم را چه تیر عشق رسید / که پیش ناوک هجر تو جان سپر می گشت

بنگر که چه تیر عشقی به دلم اصابت کرد و چگونه عاشق شدم که جانم در برابر هجرانت که چونان تیری است ، سپر می گردد و هلاکت را می پذیرد . به سخن دیگر ، بی عشق تو زنده ماندن ممکن نیست . [ ناوک = تیر کوچک ]

صبور باش و بدین روز دل بِنه سعدی / که روز اوّلم این روز در نظر می گشت

ای سعدی ، بر این روزگار سخت و بلای عشق دل خوش دار ، زیرا در آغازِ عاشقی این روز را در نظر داشتم و پیش بینی می کردم . [ در نظر گشتن = به چشم دیدن / دل نهادن = کنایه از پذیرفتن و رضا دادن ، دل به کاری بستن ]

شرح و تفسیر غزل 132 شرح و تفسیر غزل 134