شرح و تفسیر حلوا خریدن شیخ احمد خضرویه جهت غریمان به الهام حق در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
ماه رمضان فرا رسیده بود . مردم برای دیدن هلال ماه ، بر کوهی فراز آمده بودند . ناگهان یکی از آن میان به عُمر ( خلیفه دوم مسلمین ) روی کرد و گفت : اینک هلال ماه را در پهنۀ لاجوردین آسمان می بینم . عُمر به آسمان درنگریست ولی هلالی ندید . به آن شخص روی کرد و گفت : این چه را که تو به شکل هلال می بینی در واقع هلال نیست بلکه خیالِ یاوۀ تو است . زیرا که من به …
متن کامل حکایت هلال پنداشتن آن شخص ، خیال را در عهد عمر رضی الله عنه را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید .
شیخی بود که در جوانمردی نام آور و مشهور بود. او به خاطرِ آنکه اهلِ سخاوت و جوانمردی بود همواره بدهکار بود .
او از بزرگان و توانگران وام های زیادی می گرفت و همه را صرفِ فقیران و بینوایان می کرد . [ ده هزاران برای نشان دادن تکثیر است . یعنی بی حد و حساب وام می گرفت ]
او از طریق این وام ها ، خانقاهی نیز ساخته بود . جان و مال و خانقاه را جملگی در راهِ خدا فدا کرده بود .
حضرت حق تعالی بدهیِ شیخ را از هر کجاکه بود ادا می کرد . زیرا حق تعالی ، برای دوستش حضرت ابراهیم (ع) ، ریگ را به آرد تبدیل کرد . [ اشاره ای است به یکی از معجزات حضرت ابراهیم (ع) که به صورت های مختلف نقل شده است . خلاصۀ آن اینست که چون آن حضرت از قبول آیین نِمرود سرباز زد . نِمرود بر او خشم گرفت و او را تبعید کرد . ابراهیم به پشته ای از ریگ گذر کرد و کیسه ای از آن پُر ساخته و برای خانواده اش بُرد . ولی حق تعالی آن ریگ ها را به آرد تبدیل کرد . ( قصص الانبیاء ، ثعلبی به نقل از شرح کفافی ، ج 2 ، ص419 ) ]
حضرت پیامبر (ص) فرمود : در بازارها دو فرشته اینگونه دعا می کنند . [ ایدر = اینجا ، اکنون ، اینک ، ولی در بیت فوق به معنی اینگونه و چنین بکار رفته است ]
که ای خداوند ، انفاق کنندگان را عوض ده و ای خدا ، تنگ چشمان و خسیسان را تباه فرما . [ اشاره است به حدیثی که در شرح بیت 2223 دفتر اول آمده است ]
به ویژه آن انفاق کننده ای که جانش را ببخشد و گلوی خود را قربانی آفریدگار سازد . [ جان فدا کردن در راهِ حق تعالی ، در میانِ صوفیان ، تعبیری است از فنای ذات و موجودیت موهومِ خود در ذات حق ، زیرا فنای ذات نشانۀ صدقِ ایمان است . ]
آن انفاق کننده مانند حضرت اسماعیل ، گلوی خود را پیش آورد . یعنی خویشتن را به مرتبۀ تسلیم و رضا رسانید . اگر چه او گلوی خود را پیش آورد ولی کارد بر گلوی او نتوانست اثری بگذارد .
پس شهیدان به همین سبب زنده و خوش اند . و تو بدان جسمِ کُشته شده مانند کافران نگاه مکن . [ وجه دیگر : مانند جسمِ کافران تصورشان مکن . (شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو اول ، ص 151 ) . ضمناََ اشاره است به آیه 169 سوره بقره « آنان که در راهِ خدا کشته شده اند . مُردگان مپنداریدشان بلکه ایشان اند زندگان و نزد پروردگارشان روزی خواران » ]
زیرا حق تعالی اگر چه روح حیوانی شهیدان را هلاک کرد ولی در عوض به آنان جانی داد که آن جان از غم و رنج و بدبختی در امان است . [ توضیح بیشتر در شرح ابیات 3871 تا 3876 دفتر اول . مولانا پس از بیان نکاتی چند ، مجدداََ به بیان حکایت باز می گردد و می فرماید . ]
شیخِ وامدار ، چندین سال به این کار ادامه داد . یعنی از توانگران وام می گرفت و مانند یک مددکار و قیّم و واسطه به بینوایان می بخشید . [ وامی = منسوب به وام یعنی وامدار و بدهکار / پای مرد = وکیل ، مددکار ، واسطه ( اکبرآبادی ، انقروی و کفافی معانی مذکور را ارائه داده اند ) ]
شیخ تا می توانست تخمِ نیکی می کاشت تا اینکه به گاهِ فرا رسیدن روزِ مرگ ، فرمانروایی بزرگوار و محترم به شمار آید . [ یعنی در پیشگاهِ خدا روسفید گردد و سکرات مرگ را به راحتی و آرامش بگذراند . اَجَل = بزرگوارتر ، صفت تفضیلی ]
وقتی عُمرِ شیخ به پایان رسید و او نشانه های مرگ را در خود مشاهده کرد .
طلبکاران ، گِردِ او جمع شده بودند . اما شیخ رفته رفته مانند شمع آب می شد و می سوخت .
طلبکاران ، از وصول طلب خود ناامید و اخم آلود شده بودند . دردِ جگر نیز به دردِ دل آنان افزوده شده بود . یعنی دردی بر دردشان افزوده بود . خلاصه اینکه جسم و جانِ طلبکاران آشفته و پُرتاب بود .
شیخ که قیافه اخم آلود آنان را می نگریست با خود گفت : این بدگمانان را نگاه کن . آیا حق تعالی جهارصد دینار طلا هم ندارد ؟
در این وقت ، بیرون از خانقاه ، پسرکی حلوا فروش فریاد زد : آی حلوا دارم ، آی حلوا دارم ، به این امید که از فروش حلوا پولی بدست آورد .
شیخ با سرش به خادم اشارت کرد که برو همه آن حلواها را بخر و نزد ما بیاور .
تا طلبکاران از آن حلوا بخورند و حداقل برای مدتی هر چند کوتاه به من با تلخی نگاه نکنند .
خادم بی درنگ از درِ خانقاه بیرون آمد تا از آن پسرکِ حلوا فروش همۀ حلواها را با طلا (پول) بخرد .
خادم به کودکِ حلوا فروش گفت : همۀ حلواهای این طَبَق را یکجا چند می فروشی ؟ پسرک پاسخ داد نیم دینار و اندی . [ گُوتُرو = یکجا ، وزن نکرده ، این کلمه ترکی است / اِدَند = عدد مبهم از 3 تا 9 را گویند مانند اَند ]
خادم به کودک گفت : نه ، آن قیمت که تو گفتی گران است . از صوفیان ، بیش از آن نخواه . من نیم دینار به تو می دهم و دیگر حرفی نزن .
آن پسرک ، طَبَقِ حلوا را پیشِ شیخ گذاشت . تو اسرارِ شیخِ رازدان را ببین که سرانجام از رازدانی او چه دیده شد و چه به ظهور آمد .
شیخ به طلبکاران اشاره کرد که ، این عطیۀ با تبرّک و حلالی است . از آن بخورید . [ نَوال = عطیه ، بخشش ]
پس از آنکه طَبَق از حلوا خالی شد . کودکِ یاد شده طَبَق را گرفت و به شیخ گفت : ای شیخِ خردمند ، پول مرا بده .
شیخ به کودک پاسخ داد : از کجا پول بیاورم ؟ من اینک بدهکارم و اکنون در شُرُفِ مرگ هستم .
کودکِ حلوا فروش از شدّتِ غم و ناراحتی ، طَبَق را بر زمین زد و گریه و شیون سرداد .
کودک از این که زیان دیده بود . های های گریه می کرد و ضمن گریه می گفت : کاش هر دو پایم شکسته بود .
ای کاش من پیرامدن مزبله و آتشدانِ حمام می گشتم و گذارم به این خانقاه نمی افتاد .
صوفیانِ مفت خوار پُرخور ، سیرتی همانند سگان دارند . درّنده و آزمندند . ولی ظاهر آراسته و پسندیده دارند . [ همچو گربه روی شو = مانند گربه دست و روی خود را می لیسد تا پاک و تمییز جلوه کند . آدمیان بدنهاد میز غالباََ ظاهرالصلاح جلوه می کنند / طَبل خوار = مفت خوار ، شکمباره ]
از فریاد و شیون کودک ، همه نوع آدم از خوب و بد پیرامونِ او جمع شدند و انبوه گشتند . [ حَشَر = جمعیت انبوه ، گرد آمدن ]
کودک حلوا فروش پیشِ شیخ آمد و گفت : ای شیخِ بدخو ، تو مطوئن باش که اُستادم مرا خواهد کُشت . [ یعنی آنقدر ، مرا کتک می زند که بمیرم . [ در اینجا فعل ماضی (کُشت) به خاطر محقق الوقوع بودن ، معنی مضارع می دهد . ]
اگر من دستِ خالی و بی پول نزدِ اُستادم بروم . او مرا می کُشد . آیا تو راضی هستی ؟
طلبکاران هم با اعتراض و بی اعتقادی رو به شیخ کردند و گفتند : این دیگر چه ستمی بود که بر آن کودک روا داشتی ؟ این دیگر چه بازی است که درآورده ای ؟
دارایی و اموال ما را خوردی . برای آخرت هم اظهار تظلّم می کنی و دادخواهی و شکایت می بری . این دیگر چه ظلمی بود که بر ظلم های دیگرت افزودی ؟ [ مَظالِم = ستمی که بر کسی وارد شود / مظلمه بُردن = شکایت بردن / برسَری = اضافه بار ، در اینجا به معنی ظلمی است که بر دیگر ظلم ها اضافه شده است ]
آن کودک تا نماز عصر گریه کرد . اما شیخ چشمانش را فرو بست و به آن کودک نگاهی نکرد . [ نماز دیگر = اصطلاحی است فارسی معادل نماز عصر ( لغت نامه دهخدا )
شیخ ، آسوده از تندخویی و مخالفتِ آن جمع ، رخسار خود را که مانند ماه می درخشید زیرِ لحاف برد و آن را پوشاند .
شیخ هم با حقِ ازلی و ابدی خوش بود و هم با فرا رسیدن مرگ شادمان بود . و از بدگویی و گفتار عام و خاص آسوده خاطر بود .
آن کسی که جانِ حقیقی جهان ، یعنی حضرت پروردگار به او بخندد . یعنی از او راضی و خشنود باشد . از زوی اخم آلود مردم چه زیانی به او می رسد ؟ مسلماََ زیلنی نمی رسد . [ جان در این بیت ، همانا جانِ جانان است که مقصود ، حضرت حق تعالی است . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 61 ) . زیرا انبیاء و اولیاءالله به مرتبه ای از کمال روحی دست یازیده اند . که نه ستایشِ ستایشگران آنها را سرمست می کند و نه بدگویی بدگویان آنها را غمین سازد . ]
کسی که جان بر چشمِ او بوسه زند . یعنی محبوب حضرت حق قرار گیرد . کی از فَلک و خشم آن اندوه می خورد ؟
برای مثال ، در شبِ مهتاب که ماه بر اوج آسمان است . از سگ ها و پارس کردن آنها چه باکی دارد ؟ [ سِماک = ستاره ای است بزرگ و بلند ]
سگ به وظیفۀ خود عمل می کند و ماه نیز طبقِ وظیفه ، انوار درخشان را با چهره اش در همه جا پخش می کند . [ در آیه 84 سوره اسراء می فرماید : «بگو ، هر کس بر سرشت و ذات خود کاری کند » ]
هر کسی کارِ کوچکِ خود را انجام می دهد . و آب هرگز به خاطرِ مشتی خَس و خار ، صفای خود را از دست نمی دهد .
خار و خَس ، به اقتضای ذاتِ خود بر روی آب ، حقیرانه می رود . اما آبِ صاف و زلال بی هیچ پریشانی ، رام و هموار می رود .
مثلا حضرتِ رسول اکرم (ص) در نیمۀ شب ، ماه را دو پاره کرد . ولی ابولهب از روی دشمنی و کینه یاوه می گوید . [ توضیح بیشتر مصراع اول در شرح بیت 118 دفتر اول ]
_ ابولهب ( = پدرِ زبانۀ آتش ) کُنیه یکی از عموهای پیامبر (ص) است . نامِ اصلی او عَبدُالعزّی ( = بندۀ بتِ عزّی ) است . او و همسرش در کینه و عداوت با پیامبر شهرت دارند . لقبِ ابولهب ، نشان دهنده آتش عداوت او نسبت به پیامبر بوده . ( اعلام القرآن ، ص 74 ) . و برخی گفته اند که چون عاقبتِ کارِ او به دوزخ می کشد و او به کامِ زبانه های آتش واژگون می گردد بدین کُنیه موسوم شده است .
مثالِ دیگر ، حضرت مسیح (ع) با دَمِ الهی خود مُرده را زنده می کند . در حالی که آن یهودی متعصّب از روی عصبانیت موهای سبیل خود را می کند .
آیا هرگز واغ واغ سَگ به گوشِ ماه می رسد ؟ بخصوص ماهی که مقبول حق تعالی باشد و از خواص او به شمار آید .
برای مثال ، شاه در کنار جویبار تا بامداد شراب می نوشد و جنان غرقِ شنیدن نغمه های خنیاگران خویش است که به هیاهوی قورباغه ها اصلا توجهی نمی کند . [ سماع = در اینجا به معنی شنیدن ساز و آواز است . معنی صوفیانه سماع در شرح بیت 1347 دفتر اول ]
اگر حقِ آن کودک را میانِ حاضران تقسیم می کردند . یعنی همگان در پرداخت حق او سهیم می شدند . طلب او پرداخت می شد . ولی همّت و تصرّف شیخ مانع از آن شد که سخاوت آنان به ظهور رسد . [ توزیع = در اینجا مقصود تقسیم طلبِ آن کودک بر حاضران است . یعنی سهیم کردن همۀ آنها در پرداخت حق آن کودکِ حلوا فروش . ]
تا هیچکس به کودک چیزی ندهد . آری ، نیروی تصرّف پیرانِ طریقت از این هم که گفتیم بیشتر است . [ دو بیت اخیر ، قدرت تصرّفاتِ روحانیِ روشن بینان را بیان می دارد . آنان قادرند در ضمیر اشخاص تصرّف کنند . ]
وقتِ نمازِ عصر فرارسیده بود که ناگهان خادمی از درِ خانقاه وارد شد و از طرفِ شخصی بخشنده و سخاوتمند طَبَقی برای شیخ آورد .
توانگرِ صاحب حالی که از حالِ شیخ با خبر بود . برای او پیشکشی فرستاد .
در گوشۀ طَبَق ، چهارصد دینار نهاده بود . به اضافۀ نیم دینار دیگر که در کاغذ پیچیده بود .
خادم وارد شد و به شیخ احترام کرد و آن طَبَق را در حضورِ شیخِ یگانه و بی نظیر گذاشت .
همینکه شیخ سرپوش را از روی طَبَق کنار زد و آن گروه آن کرامت را از شیخ دیدند . ( غِطا = پرده و پوشش ) . [ ادامه در بیت بعد ]
بی درنگ آه و شیون آنها بلند شد و گفتند : ای سرورِ مشایخ و شاهانِ طریقت این دیگر چه بود ؟ یعنی اسرار این کرامت را برای ما بگو .
ای شاهِ شاهانِ رازها این چه رازی است ؟ این چه حکومتی است ؟
ما نادان بودیم . ما را ببخش . بسیار سخنان پریشان و نامربوط بر زبان راندیم .
ما که مانند کوران و نابینایان ، عصا زنان می رویم . ناگزیر چراغهایی را که بر سرِ راهمان هست خواهیم شکست . [ در شرح ابیات 2136 تا 2138 دفتر اول ، قیاسهای نظری و استدلالاتِ منطقی به عصا تشبیه شده است . بکارگیری قیاس های نظری و مطلق کردن آنها ناگزیر موجبِ انکارِ هادیان و راهنمایان حقیقت می شود . همان کسانی که همچون چراغی فروزان ، راهِ حیقت را به انسان ها نشان می دهند . ]
ما همچو ناشنوایان ، هنوز سخنی نشنیده از روی قیاس خود ، پاسخ هایی یاوه و بی ربط می دهیم . [ توضیح بیشتر در شرح حکایت به عیادت رفتن کر بر همسایه رنجورِ خویش ، دفتر اول ، ابیات 3360 به بعد . داستانی نظیر این در مقالات شمس آمده است . ( مأخذ قصص و تمثیلات مثنوی ، ص 48 ) ]
طلبکاران شیخ احمد خضرویه ، وقتی کراماتِ او را دیدند به اعتراف به غفلت ، عذرها خواستند و گفتند : ما از کارِ حضرت موسی (ع) پند نگرفتیم متنبّه نشدیم . همان کسی که به سبب انکارِ کارهای خضر شرمگین و پژمرده شد . [ خِضر = شرح بیت 224 دفتر اول ]
بخصوص با آن چشمی که موسی داشت . چشمی که اگر به آسمان می نگریست . ماورای افلاک و آن سوی جهان مادّی را می دید . [ با همۀ اینها کارهای خضر را انکار کرد زیرا به اسرار آن واقف نبود . مولانا می گوید : برای درکِ حقیقتِ اولیاء و سرّالاسرارِ ایشان ، علم فراست لازم است نه علم دِراست ]
ای موسایِ زمانِ ما ، چشمِ موشِ آسیا از روی نادانی و ابلهی به انکارِ تو برخاسته است . [ برخی از شارحان گُمان کرده اند که موسیا خطاب به حضرت موسی (ع) است . در حالیکه خطاب به شیخ احمد خضرویه است . زیرا مولانا به ملاحظۀ کمال و بزرگی شیخ ، گاه او را به خضر و گاه به موسی (ع) تشبیه کرده است . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 62 ) ]
شیخ چنین فرمود : آن همه گفتار و سخنان شما را حلال کردم . حلالتان باد .
سِرّ این کرامت آن بود که از حضرت حق خواستم راهِ راست را به من نشان دهد . ناگزیر او راه را نشانم داد . [ این بیت ناظر به صدقِ نیت و صفای قلب است که جوهر و نخاوۀ سلوک است . اگر کسی همۀ آدابِ سلوک را رعایت کند بی آنکه صدق باطن داشته باشد . عُمر بیهوده گذرانده است . ]
حضرت حق تعالی به طریق الهام به من گفت : اگر چه آن دینار کم است . ولی بدست آوردن آن منوط به گریستن کودک است . [ پس انکسار قلب و گریه صادقانه در نیایش ، کارساز است ]
تا کودکِ حلوا فروش گریه سر ندهد . دریای رحمتِ من به جوش و خروش در نمی آید . [ دو بیت زیر ، بیان نتیجه ای دیگر است از این حکایت ]
ای برادر ، منظور از طفل ، طفلِ چشمِ تو است . پس مراد خود را دقیقاََ منوط بر شیون و زاری کردن بدان .
اگر می خواهی که آن خِلعت و موهبت به تو برسد . پس طفلِ چشمِ را بر جسمِ خود به گریستن وادار . [ از جسم و جسمانیات درگذر تا به موهبت های الهی برسی .
دکلمه حلوا خریدن شیخ احمد خضرویه جهت غریمان به الهام حق
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…