دوم بار آمدن روباه نزد آن خر تا بفریبدش | شرح و تفسیر

ناجوانمردا چه کردم من تو را / که به پیشِ اژدها بُردی مرا ؟

ای ناجوانمرد ، من در حقِ تو چه کردم که مرا پیشِ اژدها بُردی ؟ یعنی من چه هیزمِ تری به تو فروخته ام که می خواستی مرا طعمۀ آن شیر کنی ؟

موجبِ کینِ تو با جانم چه بود ؟ / غیرِ خُبثِ جوهرِ تو ، ای عَنود

ای ستیزه گر ، جز پلیدی درون و خُبثِ طینتِ تو چه چیزی موجب شد که نسبت به جانم سوء قصد کنی . [ خُبثِ جوهر = پلیدی باطن ، ناپاکی درون / عَنود = معاند ، ستیزه گر ]

همچو کژدُم ، کو گَزَد پایِ فتی / نا رسیده از وی او را زحمتی

مانندِ عقرب که پایِ جوانمردی را نیش می زند بدون آنکه از جانبِ او گزندی به عقرب رسیده باشد . ( فتی = جوان ، جوانمرد ) [ چنانکه گفته اند :

نیشِ عقرب نه از رهِ کین است / اقتضای طبیعتش این است ]

یا چو دیوی کو عدویِ جانِ ماست / نا رسیده زحمتش از ما و کاست

یا مانندِ شیطان که او دشمنِ جانِ ماست بی آنکه زحمت و ضرری از ما به او رسیده باشد .

بلکه طبعاََ خصمِ جانِ آدمی ست / از هلاکِ آدمی در خُرّمی ست

بلکه شیطان ذاتاََ دشمنِ جانِ انسان است و از هلاکت او شادمان گردد .

از پیِ هر آدمی او نَسکُلَد / خو و طبعِ زشتِ خود او کی هِلَد ؟

شیطان از دنبال کردن هیچ انسانی دست برنمی دارد . او کی ممکن است سیرت و سرشتِ زشت خود را ترک گوید ؟ یعنی ترک نمی گوید . [ نَسکُلد = نمی گسلد ، در اینجا یعنی دست برنمی دارد و جدا نمی شود / هِلَد = ترک گوید ]

ز آنکه خُبثِ ذاتِ او بی موجبی / هست سویِ ظلم و عُدوان جاذبی

زیرا پلیدی باطنِ او بدون هیچ علّت و سببی به طرفِ ستمکاری و تجاوز جذب می شود . [ عُدوان = تجاوز ، ستم ]

هر زمان خوانَد تو را تا خرگهی / که دراندازد تو را اندر چهی

شیطان هر لحظه تو را به سراپرده ای دعوت می کند تا تو را به چاهی افکند . یعنی اظهار دوستی شیطان فقط برای گمراه کردن انسان است . [ خَرگه = مخففِ خرگاه به معنی خیمه بزرگ ، سراپرده ]

که فلان جا حوضِ آب است و عُیون / تا دراندازد به حوضت سرنگون

مثلاََ به تو می گوید : در فلان مکان حوضِ آب و چشمه هایی است تا بدین وسیله تو را به درونِ حوضی افکند .

آدمی را با همه وحی و نظر / اندر افکند آن لعین در شور و شر

شیطان ، آدم (ع) را با وجودِ آنکه بدو وحی می رسید و دارای بینش بود دچارِ فتنه و بلا کرد .

بی گناهی ، بی گزندِ سابقی / که رسد او را ز آدم ، ناحقی

بی آنکه آدم (ع) گناهی مرتکب شده باشد و یا در زمانهای گذشته از جانب آدم به ناحق زیانی بدان ملعون رسیده باشد .

گفت روبه : آن طلسمِ سِحر بود / که تو را در چشم ، آن شیری نمود

روباه گفت : آن جانوری که به شکلِ شیر دیدی . شیر نبود بلکه طلسم جادو بود که به نظر تو همچون شیری جلوه کرد . یعنی یک جادوگر طلسمی ساخت و با افسونِ خود در قوّۀ خیالیه تو تصرف کرد و آن طلسم را به صورت شیر درآورد .

ورنه من از تو به تن مسکین ترم / که شب و روز اندر آنجا می چَرَم

و الّا من از نظر جسمانی از تو ناتوان ترم . در حالی که شبانه روز در آنجا به چرا مشغولم .

گر نه زآن گونه طلسمی ساختی / هر شکم خواری بدانجا تاختی

اگر آن جادوگر طلسمی بدان گونه نمی ساخت . هر چرنده ای بدانجا می تاخت . [ و می چرید و دیگر چمنزاری باقی نمی ماند . ]

یک جهانِ بی نوا پُر پیل و اَرج / بی طلسمس کی بماندی سبز مَرج ؟

در جهانی بی توشه و آذوقه و پُر از فیل و کرگدن اگر طلسمی در کار نباشد آن چمنزار چگونه سرسبز می ماند ؟ ( اَرج = کرگدن / مَرج = چمنزار ] [ مسلماََ سبز و خرّم نمی ماند چون این جانوران بدانجا هجوم می آورند و همه را می بلعند . ]

من تو را خود خواستم گفتن به درس / که چنان هولی اگر بینی ، مترس

من می خواستم این مطلب را به تو درس دهم و بگویم که اگر منظرۀ هولناکی دیدی ترسی به دل راه مده .

لیک رفت از یاد آن علم آموزیت / که بُدم مُستغرقِ دلسوزیت

اما از بس غرقِ دلسوزی تو بودم یادم رفت که این مطلب را به تو تعلیم دهم .

دیدمت در جوعِ کلب و بی نوا / می شتابیدم که آیی تا دوا

من می دیدم که تو دچار گرسنگی سختی و سخت بینوا . شتاب می کردم که تو به درمان دردت برسی . یعنی به علفزار برسی و رمقی یابی . [ جوعِ کلب = نوعی بیماری معده که شخص هر چه می خورد سیر نمی شود ، در اینجا به معنی گرسنگی سخت است ]

ورنه با تو گفتمی شرحِ طلسم / کآن خیالی می نماید ، نیست جسم

و الّا موضوع طلسم را برای تو توضیح می دادم و به تو می گفتم که آن طلسم هولناک ، خیالی بیش نیست و واقعیّت ندارد .

جواب گفتن خر به روباه

گفت : رَو رَو ، هین ز پیشم ای عدو / تا نبینم رویِ تو ، ای زشت رُو

خر به روباه گفت : ای دشمن ، ای بَد صورت از جلوی چشمم برو . برو که روی تو را نبینم .

آن خدایی که تو را بَدبخت کرد / رویِ زشتت را کریه و سخت کرد

آن خدایی که تو را بدبخت کرده . چهرۀ تو را نیز زشت و بی حیا ساخته است .

با کدامین روی می آیی به من / این چنین سَغری ندارد کرگدن

با کدام رُو نزدِ من می آیی . حتّی کرگدن هم چنین پوستِ کلفتی ندارد . [ سَغری = مخففِ ساغری به معنی پوست اسب و الاغ ، در اینجا منظور پوست کلفت و ضخیم است . ]

رفته یی در خونِ جانم آشکار / که تو را من رَه بَرم تا مرغزار

آشکارا قصدِ جانم کرده ای و آن وقت می گویی می خواهم تو را به چمنزار ببرم .

تا بدیدم رویِ عزرائیل را / باز آوردی فن و تسویل را ؟

چنان قصدِ جانم کردی که عزرائیل را در برابر چشمم دیدم . حالا دوباره به مکر و نیرنگ می پردازی ؟ [ تسویل = آراستن زشتی ، عمل بدی را خوب جلوه دادن ، فریب دادن ]

گر چه من ننگِ خرانم ، یا خرم / جانورم ، جان دارم این را کی خرم ؟

اگر چه من باعثِ رسوایی خران هستم . یا اینکه اصلاََ خرم . ولی به هر حال حیوانم و جان دارم . کی ممکن است خریدار سخن تو باشم .

آنچه من دیدم ز هولِ بی امان / طفل دیدی ، پیر گشتی در زمان

آن منظرۀ هولناکی که من دیدم . اگر طفل می دید (از شدّت هراس) فوراََ پیر می شد . [ مصراع دوم متّخذ است از آیه 17 سورۀ مزمّل « اگر کافر شوید در روزی که کودکان را پیر گرداند . چگونه (از عداب الهی) در امان خواهید ماند ؟ ]

بی دل و جان ، از نهیبِ آن شِکوه / سرنگون خود را در افکندم ز کوه

از شدبت ترس ، بی دل و جان خود را از فراز کوه ، واژگون به پایین انداختم . [ نهیب = هیبت ، عظمت ، ترس ، در اینجا مراد شدّت و سختی است / شِکُوه = ترس و بیم ، در اینجا مراد موجود هولناک است یعنی همان شیر ترس آور ]

بسته شد پایم در آن دَم از نهیب / چون بدیدم آن عذابِ بی حجاب

وقتی که آن عذابِ آشکار را دیدم در همان لحظه از ترس پایم بسته شد . [ «حجاب» را باید به صورت ممال یعنی «حجیب» خواند تا قافیه مناسب آید . ]

عهد کردم با خدا کِای ذُوالمِنَن / برگشا زین بستگی تو پای من

در آن لحظه با خدا پیمان بستم که ای صاحب نعمت ها این بند را از پایم بگشای . [ ذُوالمِنَن = دارای نعمت ها ]

تا ننوشم وسوسۀ کس بعد از این / عهد کردم ، نذر کردم ای مُعین

تا زین پس سخنانِ وسوسه آمیز کسی را نشنوم . ای یاور ، پیمان بستم و نذر کردم . [ ننوشم = مخففِ نینوشم به معنی نشنوم ، از مصدر نیوشیدن ]

حق گشاده کرد آن دَم پایِ من / زآن دعا و زاری و ایمایِ من

بر اثر آن دعا و ناله و اشارت قلبی ام ، حضرت حق همان لحظه پایم را گشود . [ ایماء = اشاره کردن با دست و ابرو و غیره ]

ورنه اندر من رسیدی شیرِ نَر / چون بُدی در زیرِ پنجۀ شیر ، خر

و چنانچه خداوند مرا رها نمی کرد شیرِ نَر به من می رسید . خر در زیر پنجه های شیر چه فرجامی پیدا می کند ؟ [ مسلماََ پاره پاره می شود . ]

باز بفرستادت آن شیرِ عَرین / سویِ من از مکر ، ای بِئسَ القَرین

ای همنشین بد ، دوباره آن شیر بیشه تو را برای فریبِ من فرستاده است . ( عَرین = بیشه ، نیزار ) [ بِئسَ القَرین = همنشین بد ، متّخذ است از آیه 38 سورۀ زخرف « تا هنگامی که به سوی ما آید (در نهایت حسرت) گوید : ای کاش میان من و تو (شیطان) فاصله ای به مسافت خاور و باختر می بود که او (شیطان) همنشین بدی است » ]

حقِ ذاتِ پاکِ الله الصَّمَد / که بُوَد بِه مارِ بَد از یارِ بَد

به حقِ ذاتِ پاکِ خداوندِ بی نیاز که مارِ بَد از دوستِ بَد بهتر است . ( صمد = از اسماء الله است به معنی بی نیاز ) [ مولانا از بیت به بعد از مضرّاتِ رفیق ناباب سخن می گوید . عرفای عظام می گویند : برای سالک بعد از توبه هیچ شربتی گواراتر از همنشینی با پاکان و دوری از ناپاکان نیست ( لب لباب مثنوی ، ص 137 ) ]

مارِ بَد جانی ستاند از سلیم / یارِ بَد آرَد سویِ نارِ مقیم

مار بد ، جان مار گزیده را می ستاند . اما دوستِ بد انسان را به سوی آتش جاودان و پا برجا می کشاند . [ سلیم = مار گزیده ، کسی که توسط مار گزیده شده باشد ]

از قرین بی قول و گفت و گویِ او / خود بدزدد دل نهان از خویِ او

دل آدمی بدون هیچ قیل و قالی در نهان خُو و سیرت همنشین خود را می دزدد . یعنی طبیعت انسان منفعل است و از خو و خصلت رفیق و همنشین خود تأثیر می پذیرد .

چونکه او افکند بر تو سایه را / دزدد آن بی مایه از تو مایه را

وقتی همنشین بد بر تو سایه افکند . یعنی تو را تحتِ تأثیرِ خود قرار دهد . آن بی مایه ، یعنی همنشین فاقدِ کمالات معنوی تو ، مایه های معنوی را از تو می دزدد . یعنی تو را فاقدِ کمال می کند .

عقلِ تو گر اژدهایی گشت مست / یارِ بَد او را زُمرّد دان که هست

اگر فرضاََ عقلِ تو به منزلۀ اژدهایی دُژَم باشد . بدان که رفیقِ ناباب به مثابۀ زُمرّد است . [ بنا به اعتقاد قدما اگر زمرّد را برابر چشمِ افعی بگیرند در جا کور شود . شرح بیت 2548 دفتر سوم ]

منظور بیت : اگر عقل نیرومندی داشته باشی باز رفیقِ بَد ، چشمِ تدبیرت را کور می کند .

دیدۀ عقلت بدو بیرون جهد / طعنِ اوت اندر کفِ طاعون نهد

چشم عقل تو بر اثر همنشینی با رفیق ناباب از حدقه بیرون می آید و تأثیراتِ منفی او ، تو را به دستِ طاعون می سپارد . یعنی شخصیت معنوی تو را هلاک می کند . [ حضرت مولی الموحدین علی (ع) می فرماید : « همنشین خوب ، نعمت است و همنشین بَد ، عذاب ( غرر الحکم ، حدیث 4774 به نقل از میزان الحکمة ، ج 1 ، ص 402 ) ]

جواب گفتن روباه به خر

گفت روبه : صافِ ما را دُرد نیست / لیک تخییلاتِ وَهمی خُرد نیست

روباه وقتی سخنان تند و عتاب آمیز خر را شنید باز دست از فریبِ او برنداشت بلکه حیله گرانه به او گفت : شرابِ صاف و زلال وجودِ ما غل و غشّی ندارد . ولیکن خیالات پندارگونه را هم نباید دست کم گرفت . یعنی بدبینی تو به ما ناشی از خیالات بی اساس است . و الّا ما سوء نظری به تو نداشتیم . [ صاف = شراب صاف و زلال / دُرد = ته نشین مایعات بخصوص شراب / تخییلات = خیالات ]

این همه وَهمِ تو است ای ساده دل / ورنه بر تو نه غشی دارم نه غِل

ای ساده لوح همۀ این بدبینی ها زاییدۀ پندارِ توست . و الّا من نسبت به تو هیچگونه غل و غشّی ندارم .

از خیالِ زشتِ خود منگر به من / بر مُحِبّان از چه داری سوء ظن ؟

تو از دریچۀ خیالات زشت و منفی خود به من نگاه مکن . چرا بر دوستداران خود گُمانِ بد داری ؟ [ در آیه 12 سورۀ حجرات آمده است : « هان ای کسانی که ایمان آوردید از بسیاری گمان ها در حق یکدیگر بپرهیزید . زیرا برخی از گمان ها گناه است . نیز در بارۀ یکدیگر تجسّس مکنید و همچنین غیبت یکدیگر مکنید . آیا کسی از شما دوست می دارد که گوشتِ برادر مُردۀ خود را بخورد ؟ البته که از آن کار نفرت دادرید . بترسید از خداوند که همانا خداوند توبه پذیر مهربان است » ]

ظنِّ نیکو بر بر اِخوانِ صفا / گرچه آید ظاهر از ایشان جفا

نسبت به برادران با صفا ، گمان خوب داشته باش . گر چه ظاهراََ از سویِ ایشان به تو درشتی و ناملایمی رسد .

این خیال و وَهمِ بَد چون شد پدید / صد هزاران یار را از هم بُرید

همینکه اینگونه خیالات و اوهامِ منفی ظاهر شود باعثِ جدایی بسیاری از دوستان از یکدیگر می شود . [ خیالات بدبینانه پیوند دوستی های دیرین را می گسلد . ]

مُشفِقی گر کرد جور و امتحان / عقل باید که نباشد بدگمان

اگر فرضاََ یاری مهربان در حقِ تو ستمی کند و یا تو را مورد امتحان قرار دهد . عقل تو نباید به او بدگمان گردد .

خاصه من بَدرَگ نبودم زشت اِسم / آنکه دیدی بَد نَبُد ، بود آن طلسم

بخصوص که من بدنهاد و بدنام نبوده و نیستم . و آن منظرۀ هولناکی که دیدی ( یعنی هجوم شیر ) واقعیت نداشت بلکه طلسمِ جادو بود . [ بَدرَگ = بَدنهاد ، ناسازگار ]

ور بُدی بَد آن سِگالِش قَدَّرا / عفو فرمایند یاران ز آن خطا

و اگر فرضاََ اندیشۀ من در بارۀ تو بد باشد . دوستان باید آن خطا را بر من ببخشند . [ قدّرا = تقدیراََ ، فرضاََ / سِگالِش = اندیشیدن ]

عالَمِ وَهم و خیالِ طمع و بیم / هست رهرو را یکی سدّی عظیم

دنیای پندار و خیالِ طمع و ترس ، برای سالک مانعی بزرگ است . یعنی عواملِ بازدارندۀ وَهم و خیالِ طمع و ترس نمی گذارد سالک به کویِ حقیقت واصل شود . [ اوهام و خیالات و ترس های بی اساس راهزنِ هر سالکی است . ]

نقش هایِ این خیالِ نقش بند / چون خلیلی را که کُه بُد ، شد گزند

نقوشی که این خیال نقش آفرین پدید می آورد حتی برای حضرت ابراهیم خلیل (ع) که همچون کوه استوار بود مزاحمت پدید آورد . [ این بیت و ابیات بعدی ناظر است بر آیه 76 تا 79 سورۀ انعام « آنگاه که شبِ تاریک همه جا را فرا گرفت ، ستاره ای بدرخشید . ابراهیم گفت : اینست پروردگارِ من ، و چون آن ستاره فرو شد ، گفت : من فروشوندگان را دوست ندارم . و آنگاه ماهی تابان دید ، گفت : اینست پروردگار من ، و چون آن ماه فرو شد . گفت : اگر خداوند مرا هدایت نکند هر آینه از گمراهان شوم . و آنگاه که آفتاب را تابان دید گفت : این است پروردگار من ، این بزرگتر است . و چون فرو شد گفت : من بیزارم از هر آنچه شما شریک و انبازِ خدا می دانید . همانا من روی بگردانم به سویِ کسی که آسمان و زمین را بیافرید در حالی که بر آیین او راست رونده ام و نیستم از مشرکان » ]

گفت : هذا رَبّی ، ابراهیمِ راد / چونکه اندر عالَمِ وَهم اوفتاد

ابراهیم صاحبِ همّت ، همینکه دچار عوالمِ وَهم و پندار شد گفت : اینست پروردگار من .

ذکرِ کوکب را چنین تأویل گفت / آن کسی که گوهرِ تأویل سُفت

حتی کسی که در تأویل کلمات مهارت خاصّی دارد در تأویل ستاره همان مطلبی را می گوید که ما گفتیم . یعنی اگر بگوید مراد از کوکب و قهر و شمسِ مذکور در آیات 76 تا 79 سورۀ انعام ، نه این ستاره و ماه و خورشید آسمان ، بلکه حسّ و خیال و عقل است . باز در نهایت فرفی نمی کند زیرا در آن صورت نیز ابراهیم (ع) به حسّ و خیال و عقل گفته است . هذا رَبّی . [ مولانا می گوید حتی کسانی که در تفسیر آیات 76 تا 79 سورۀ انعام ، ستاره و ماه و خورشید را به امور باطنی تأویل می کنند باز نتوانسته اند در اصلِ مطلب تغییری دهند زیرا در آن صورت نیز خطابِ «هذا رَبّی» متوجۀ حسّ و خیال و عقل می گردد که قهراََ با مقام توحید تفاوت دارد . ]

عالَمِ وَهم خیالِ چشم بَند / آن چنان کُه را ز جایِ خویش کند

دنیای وَهم و خیال که چشمِ دلِ آدمی را می بندد . کوهی بدان عظمت را از جای خود بر می کند . یعنی ابراهیم (ع) را نیز تحتِ تأثیر قرار داد .

تا که هذا رَبّی آمد قالِ او / خَربَط و خر را چه باشد حالِ او ؟

تا آنکه گفت : «اینست پروردگار من» ، وقتی ابراهیم (ع) این حرف را بزند تو ببین غاز و الاغ چه وضعی پیدا خواهند کرد ؟ ( قال = سخن ، گفتار / خَربَط = غاز ، پرنده ای درشت تر از اردک و مانند مرغابی و اردک که غذایش را درآب می جوید ولی تمایلش به آب کمتر از آنهاست و بیشتر به خاک تمایل دارد . ) [ «خَربَط و خر» کنایه از آدم های نادان و احمق است . ]

غرق گشته عقل هایِ چون جِبال / در بِحارِ وَهم و گِردابِ خیال

عقل هایی که در استواری و عظمت به کوه می مانند . در دریاهای وَهم و گردابهای خیال غرق شده اند .

کوه ها را هست زین طوفان فُضوح / کو امانی ؟ جز که در کشتیِّ نوح

بر اثرِ طوفانِ وَهم و خیال ، کوه های عقل رسوا شده اند . جز در کشتیِ نوح ، جای اَمن کجاست ؟ ( فضوح = رسوایی ) [ مراد از «نوح» ، انسان کامل و ولیِّ صاحب تصرّف است . ]

زین خیالِ رَهزنِ راهِ یقین / گشت هفتاد و دو ملّت ، اهلِ دین

بر اثرِ این خیال که راهزنِ راهِ یقین است . دینداران به هفتاد و دو مذهب تقسیم شده اند . [ مصراع دوم نیز اشاره به حدیث تفرقه دارد . سند این حدیث با اختلافِ روایات به ابوهُریره می رسد . این حدیث را از پیامبر (ص) نقل کرده اند که فرمود « امّتِ من به هفتاد و دو فرقه تقسیم می شوند » ذکر عدد هفتاد در این حدیث دلالت بر کثرت و مبالغه دارد و منظور اینست که پس از آن حضرت ، مسلمانان به فرقه ها و دسته های بسیاری تقسیم می شوند نه فقط هفتاد و دو فرقه . ( توضیح بیشتر پیرامون این حدیث در کتاب تاریخ شیعه و فرقه های اسلام ، ص 17 تا 20 ) ]

مردِ ایقان رَست از وَهم و خیال / مویِ ابرو را نمی گوید هلال

شخصی که از روی یقین حقیقت را شناخته است . از وَهم و خیال رهیده است . و دیگر موی کج شدۀ ابروی خود را که روی چشمش آمده ، هلالِ ماه نمی پندارد . [ مصراع دوم اشاره است به حکایت هلال پنداشتن آن شخص خیال را ]

و آنکه نورِ عُمَّرش نَبوَد سَنَد / مویِ ابرویِ کژی راهش زند

کسی که بورِ عُمّرِ خود یعنی به نورِ معنوی ولی و مرشدِ خود تکیه نکند . تارِ مویِ کجی از ابرو گمراهش می سازد . [ سَنَد = کسی یا چیزی که بدو تکیه کنند ]

صد هزاران کشتیِّ با هول و سَهم / تخته تخته گشته در دریای وَهم

صد هزار کشتی هولناک و سهمگین در دریای وَهم به تخته پاره هایی مبدّل شوند . یعنی بسیاری از کشتی های عظیم و با هیبتِ عقل در دریای اوهام و خیالات تباه گردند . [ سَهم = ترس ]

کمترین ، فرعونِ چُستِ فیلسوف / ماهِ او در بُرجِ وَهمی در خُسوف

کوچکترین نمونۀ آنها فرعونِ زیرکِ داناست که ماهِ عقل و هستی اش در بُرجِ اوهام دچارِ خسوف شد . یعنی فرعون با همۀ زرنگی بر اثرِ غلبۀ وَهم ادعای خدایی کرد و این دعوی ، عقل و هستی او را تباه کرد .

کس نداند روسپی زن کیست آن / و آن که داند ، نیستش بر خود گمان

هیچیک از قَلتَبانان ( = دیّوثان ) نمی داند قلتبان کیست . یعنی قلتبان کارِ خود را قبیح نمی داند . و اگر او شغلِ قلتبانی را زشت بداند . خود را قلتبان محسوب نمی دارد . یعنی می گوید این کارِ من قلتبانی نیست بلکه عنوان دیگری دارد ( این معنی از اکبرآبادی است ) .

منظور بیت : همانطور که قلتبان خود را قلتبان نمی دارد . شخص اسیرِ اوهام و خیالات نیز خود را گرفتار اوهام و خیالات نمی داند . [ روسپی زن = کسی که زنی بَدکار دارد ، زن به مُزد ، دیّوث ]

چون تو را وَهمِ تو دارد خیره سر / از چه گردی گِردِ وَهمِ آن دِگر ؟

در حالی که اوهام ، تو را سرگشته و حیران کرده . به چه سبب دنبال اوهامِ دیگری می گردی ؟ [ اگر کسی برای نجات از خودبینی به کسی که خود به خودبینی گرفتار است پناه ببرد نه تنها از مقدار انانیّتش کاسته نشود بلکه بدان افزوده نیز گردد . ]

عاجزم من از منیِّ خویشتن / چه نشستی پُر منی تو پیشِ من ؟

مولانا در اینجا از بابِ فروتنی خطاب  به خود می گوید : من که از خودبینی خویش عاجز شده ام . تویی که انباشته از خودبینی و انانیّتی چرا مقابل من نشسته ای ؟ یعنی چرا آمده ای که من دردت را درمان کنم ؟ برو پیشِ شایستگان .

بی من و مایی همی جویم به جان / تا شوم من گُویِ آن خوش صَولَحان

از دل و جان به دنبالِ کسی می گردم که خودبین نباشد . تا گویِ آن چوگانِ خوب باشم . یعنی انسانی کامل و عاری از انانیّت بیابم و سرسپرده اش شوم . [ صَولَحان = معرَّبِ چوگان ]

هر که بی من شد ، همه من ها خود اوست / دوست جمله شد ، چو خود را نیست دوست

هر کس که از خودبینی خالی شود . همۀ «من» ها ، «او» می شود . یعنی عارفِ حقیقی کسی است که از خود خواهی های خود بگذرد و همۀ «من» ها را «خود» بداند . زیرا کسی که خودخواه نباشد ناگزیر یار و دوستدارِ دیگران شود .

آینۀ بی نقش شد ، یابد بها / زآنکه شد حاکیِّ جملۀ نقش ها

آنکه از خودبینی رهید همچون آیینه ای صاف و شفاف شود و ارزش یابد . زیرا همۀ نقش ها را حکایت می کند یعنی نشان می دهد . [ هر گاه آینه از زنگارها زدوده شود تابناک و زیبا می گردد . ]

شرح و تفسیر

بخش قبل بخش بعد                    حکایت بعد