دانستن شیخ ضمیر سائل و قدر وام وام داران را | شرح و تفسیر در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر پنجم ابیات 2799 تا 2811
نام حکایت : حکایت شیخ محمد سررزی غزنوی که هفت سال روزه داشت
بخش : 7 از 19 ( دانستن شیخ ضمیر سائل و قدر وام وام داران را )
در شهر غزنین شیخ زاهدی مقیم بود با نام محمّد و لقب سَررَزی . وی هفت سال متوالی روزه داشت و هر روز با برگ های درخت رز افطار می کرد . او در این دورانِ پُر ریاضت ، عجایب شگرفی از حضرت حق دید . ولی بدین امر قانع نبود و دوست داشت که جمالِ الهی را شهود کند . او در اثنای ریاضاتِ خود از بقای مادّی خویش ملول و دل سیر شد . پس بر ستیغِ کوهی رفت و گفت : خداوندا ، یا جمالِ بی مثالت را بر من بنما . یا خود را از بالای این کوه به زمین خواهم افکند . از حضرت حق بدو الهام شد که هنوز هنگامِ دیدارِ من نرسیده است . و اگر خود را به زمین افکنی نخواهی مُرد . شیخ از فرطِ عشق و …
متن کامل ” حکایت شیخ محمد سررزی غزنوی که هفت سال روزه داشت “ را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
فقیری که نزد آن شیخ می آمد . اگر حاجت خود را بر زبان هم نمی آورد . شیخ از ضمیر او آگاه می شد و نیاز او را برآورده می ساخت . [ در حالی که ریاکاران وقتی می خواهند چیزی به کسی ببخشند ابتدا فرد نیازمند به انحاء مختلف ذلیل و شرمسار می کنند و سپس چیزی بدو می دهند . مولانا در اثر دیگر خود می گوید : « این سخن برای آن کس است که او به سخن محتاج است که ادراک کند . اما آنکه بی سخن ادراک کند با وی چه حاجت سخن است ( فیه ما فیه ، ص 22 )
فقیر درمانده هر چه در دل داشت . شیخ بدون کاست و فزود بدو می بخشید . [ پُشت خم = لفظاََ به معنی خمیده قامت یا گُوژ پُشت است . در اینجا بهتر است معنی مجازی آن را ملحوظ داریم . پس مراد از آن کسی است که از سنگینی بار محنت و مسکنت عاجز و درمانده شده باشد . ]
عدّه ای از مردم که به کرامت شیخ پی برده بودند بدو می گفتند : عمو جان آخر از کجا دانستی که فلان فقیر این مقدار حاجت در دل دارد .
شیخ جواب می داد : خانۀ دل خلوت است و مانند بهشت از هر گونه سؤال خالی است . ( کُدیه = سماجت در گدایی ، سؤال و تکدّی ) [ مولانا در اینجا خانۀ دلِ عارفان و صاحبدلان را به بهشت تشبیه می کند که در آنجا هیچگونه فقر و حاجتی به غیر حق نیست . در قسمتی از آیه 71 سورۀ زخرف آمده است « … و در آنجا (بهشت) هر آنچه نفس ها بخواهند و چشم ها لذّت برند وجود دارد و شما در آن جاودانه اید » پس برخوردار شدن از نعیم بهشتی نیاز به تکّدی و سؤال ندارد بلکه منوط به میل درونی بهشتیان است . ]
منظور بیت : چون خانۀ دل عارفان بِالله از هر گونه نیاز غیر الهی و خواطر نفسانی خالی است . چشم دلشان از جمیعِ حجاب ها مبرّا شده است . از اینرو با نور حق ، بواطن و ضمایر اشخاص را می خوانند . پس ای طالبِ حقیقت تو نیز سینه ات را از اوصافِ نفسانی پاک کن تا دیده ور شوی . چنانکه مولانا در بیت 145 و 146 دفتر دوم می فرماید :
کان نَفَس خواهد ز باران پاک تر / وز فرشته در روش درّاک تر
عمرها بایست تا دم پاک شد / تا امین و محرمِ افلاک شد
در خانۀ دل عارفان جز عشق حضرت حق ، کار و بار دیگری نیست و جز خیالِ وصالِ حق ، کسی دیگر در آن خانه سکونت ندارد . [ دیّار = ساکن دیر ، کس ، کسی ]
من خانۀ دل را از نیک و بد زدوده ام . یعنی دلم را از غیر خق پاک کرده ام . و خانۀ دلم آکنده از عشق خداوند یگانه است .
در آینۀ دلم هر چه بجز خدا مشاهده کنم به من تعلّق ندارد . بلکه انعکاس حاجتِ گداست . [ شیخ در ادامه جواب به سؤال بیت 2801 همین بخش می گوید : هر گاه نیازی در دلم پدیدار شود اطمینان دارم که آن نیاز از من نیست بلکه بازتابِ نیازِ فقیران است . پس تو ای سالک ، سینه ات را از کینه و آز و جمیعِ خواطرِ غیر حق پاک کن تا به اسرارِ بواطن واقف شوی . ]
برای مثال ، اگر نخل یا شاخۀ کهنه و خمیدۀ نخل در آب دیده شود . چیزی جز انعکاس صورت نخلِ خارج از آب نیست . [ عُرجون = شاخۀ درخت خرما از مقطعِ تنۀ درخت تا محلِ انشعاب برگهاست . این قسمت از درخت معمولاََ به خاطرِ سنگینی برگ ها و خوشه های خرما خمیده و هلال مانند می شود . و چون کهنه و سالمند شود زردفام گردد . از اینرو در آیات 38 تا 40 سورۀ یس هلالِ ماه به «عُرجون» تشبیه شده است . « و خورشید ( نیز نشانه ای از نشانه های خداوند است ) که پیوسته به سوی جایگاهِ خویش رهسپار است . این تقدیر خداوند عزیز و داناست . و برای ماه نیز منزلگاههایی قرار دادیم که سرانجام به صورت شاخۀ کهنۀ خُرمابُن درآید . نه بر خورشید سزد که به ماه رسد و نه بر شب که بر روز پیشی گیرد . و هر یک از آنها در مدارِ خود شناورند » ]
ای جوانمرد ، اگر در درون آب تصویری مشاهده کنی . قهراََ آن تصویر عکس شخصی است که در بیرون آب است .
منظور دو بیت اخیر : قلب عارفان روشن بین ، مانند آب صاف و زلال ، از هر گونه غِلّ و غَشّی پاک و منزّه است . پس هر گاه کسی نزدِ آنان آید مکنونات ضمیر و احوالِ ستبرِ قلبی او بر قلبِ آنان انعکاس یابد . بدین ترتیب عارفان از ضمیر اشخاص بی هیچ مبادلۀ کلامی آگاه شوند .
لیکن همانطور که آب باید از خس و خاشاک پاک گردد . جوی بدن نیز باید پاکسازی شود . ( قَذی = خس و خاشاک ، گرد و خاک / تنقیه = پاک کردن ، لایروبی جوی و قنات ، اماله کردن ) [ همانطور که جوی آب را ابتدا از کثافات پاک می کنند و سپس آب در آن می اندازند . وجود خود را باید از لوث هواهای نفسانی پاک کنی تا مکنونات ضمیر اشخاص در قلب تو منعکس شود . زیرا همانطور که در آب کثیف و پُر از خس و خاشاک نمی توانی تصویر چیزی را مشاهده کنی . در قلب تیره و منکدر و آکنده از افکار و خیالات فاسده نیز نمی توانی به اسرار ضمایر پی بری . ]
جویِ وجود خود را پاک کن تا تیرگی هواهای نفسانی و خس و خاشاکِ افکار فاسده در آن باقی نماند . در نتیجه قلبت امین و باصفا گردد و چهرۀ قلبِ دیگران را به تو نشان دهد .
ای فقیر در وجودت بجز آب گِل آلود چیست ؟ یعنی ای کسی که از حیث فضایل معنوی و کمالات باطنی فقیری ، در وجود تو جز اوصاف و احوال بد و ناپسند چیزی وجود ندارد . ای دشمن دل و جان آبِ روح و قلبت را از گِل و لای جسمانی و شهوانی پاک کن . [ مُقِل = فقیر و تهیدست ]
تو آهنگِ آن داری که لحظه به لحظه با کثرت خوردن و خوابیدن هر چه بیشتر جوی وجودت را «خاک انبار» کنی .
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…