خنده آن کنیزک از ضعف خلیفه و قوّت امیر | شرح و تفسیر

یادش آمد مردیِ آن پهلوان / که بکُشت او شیر و ، اندامش چنان

کنیزک یادِ قوّۀ مردانگی آن پهلوان افتاد که شیری را کُشت ولی آلتش همچنان قائم و ناخفته بود .

غالب آمد خندۀ زن ، شد دراز / جهد می کرد و نمی شد لب فراز

خنده بر کنیزک غلبه کرد و طولانی شد . هر چه می کوشید لبش را ببندد و جلوی خنده اش را بگیرد نمی شد .

سخت می خندید همچون بنگیان / غالب آمد خنده بر سود و زیان

کنیزک مانند آدم های حشیشی به شدّت می خندید . و خنده بر سود و زیان او غلبه آمده بود . یعنی غلبۀ خنده باعث شده بود که اختیار خود را بکلّی از دست بدهد و به عواقب آن نیندیشد . [ بَنگ = ماده ای است سُکرآور که از برگ و شاخه های گُلدار شاهدانه می گیرند . استعمال بَنگ باعث پیدایش هیجانات روحی توأم با شادی و خندۀ مُفرط می شود . خندۀ آن کنیزک مانند بنگیان هیجانی بود . ]

هر چه اندیشید ، خنده می فزود / همچو بندِ سیل ناگاهان گشود

کنیزک به هر چیز که فکر می کرد باز خنده اش بیشتر می شد . درست مانند «سیل بندی» که ناگهان شکسته شود و سیل بی امان جاری گردد . [ کنیزک برای آنکه جلوی خنده اش را بگیرد سعی می کرد به آن چیزی که سبب خنده اش بود فکر نکند بلکه حواس خود را به چیزهای دیگر معطوف دارد . ولی این تدبیر نیز مفید نیفتاد زیرا خنده همچون سیل خروشان می تاخت و امان نمی داد . ]

گریه و خنده ، غم و شادیِّ دل / هر یکی را معدنی دان مستقل

گریه و خنده و غم و شادی دل ، هر کدام سرچشمۀ جداگانه ای دارند .

هر یکی را مخزنی ، مفتاحِ آن / ای برادر در کفِ فتّاح دان

هر یک از دو حالت خنده و گریه در وجود آدمی منبع مستقلّی دارد . ای برادر کلید آن دو حالت به دست خداوند گشاینده است . ( فتّاح = گشاینده ، داور ، از اسماء الله است ) [ در آیه 43 سورۀ نجم آمده است « و خداوند است که می خنداند و می گریاند » ]

هیچ ساکن می نشد آن خنده زو / پس خلیفه طَیره گشت و تُندخُو

خلاصه خندۀ کنیزک آرام نگرفت . لذا خلیفه خشمگین و عصبانی شد . [ طَیره = خشم ، غضب ]

زود شمشیر از غلافش برکشید / گفت سِرِّ خنده واگو ای پلید

خلیفه فوراََ شمشیری از غلافش بیرون کشید و گفت : ای خبیث بگو ببینم سبب خندۀ تو چیست ؟

در دلم زین خنده ظنّی اوفتاد / راستی گو ، عِشوه نتوانیم داد

من نسبت به خندۀ تو ظنین شده ام . راست بگو ، مرا نمی توانی فریب بدهی .

ور خِلافِ راستی بفریبی ام / یا بهانۀ چرب آری تو به دَم

اگر مرا با دروغ فریب دهی و یا با افسون ، بهانۀ مزوّرانه بیاوری . [ ادامه معنا در بیت بعد ]

من بدانم در دلِ من روشنی ست / بایدت گفتن هر آنچه گفتنی ست

آنرا خواهم دانست زیرا قلب من روشن است . پس هر مطلبی که گفتنش ضروری است بگو . [ این بیت و ابیات بعدی اگر چه از زبان خلیفه است ولی در واقع وصف عارفان روشن بین است . ]

در دلِ شاهان تو ماهی دان سِطَبر / گرچه گَه گَه شد ز غفلت زیرِ ابر

بدان که در قلب شاهان ماهِ تابانِ بزرگی است . اگر چه گاهی به سبب غفلت زیر ابر نهان می شود . [ مراد از «شاه» عارفان و مراد از «ماه» روشن بینی و قوۀ بصیرت است . ]

یک چراغی هست در دل وقتِ گشت / وقتِ خشم و حرص آید زیرِ طَشت

به هنگام گشت و گذار (در جهان هستی) چراغی در دل دارند که به هنگام غضب و آزمندی زیر طشت قرار می گیرد . [ همانطور وقتی چراغی را زیر طشت بنهند پرتو افشانی نمی کند . همینطور اگر صاحبدل دچار غضب و حرص شود همان دم چراغ قلبش پوشیده و محتجب می گردد و از روشن بینی ساقط می شود . ]

آن فَراست این زمان یارِ من است / گر نگویی آنچه حقِّ گفتن است

آن روشن بینی اینک همراه من است . اگر آنچه گفتنش لازم است نگویی . ( فراست = شناخت باطن با نگریستن به ظاهر ، هوشیاری ، زیرکی ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

من بدین شمشیر بُرَّم گردنت / سود نَبوَد خود بهانه کردنت

با این شمشیر گردنت را می زنم . بهانه تراشیدن هم هیچ سودی ندارد .

ور بگویی راست ، آزادت کنم / حقِّ یزدان نشکنم ، شادت کنم

اگر حرف راست بزنی آزادت می کنم . به خدا سوگند تو را شکسته حال نکنم بلکه شادمانت کنم .

هفت مُصحف آن زمان بر هم نهاد / خورد سوگند و چنین تقریر داد

خلیفه در آن وقت هفت جلد از کلام الله مجید را آورد و روی هم قرار داد و به آنها سوگند خورد و قول و قرار خود را بر زبان آورد .

شرح و تفسیر بخش قبل شرح و تفسیر بخش بعد