شرح و تفسیر بازگشتن به حکایت زید
شرح و تفسیر بازگشتن به حکایت زید در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
روزی پیامبر (ص) به زید بن حارثه فرمود : بامداد را چگونه آغاز کردی ؟ زید گفت : بامداد را در حالی آغاز کرده ام که بنده ای با ایمان و ایقانم . پیامبر فرمود : اگر قلب تو همچون باغی ، سرسبز و با طراوت است . نشانی از آن بنما . زید گفت : روزها از فرطِ طلب و شب ها از سوزش عشق حق و خواب و آرام ندارم . پیامبر فرمود : از دگر سوی جهانِ هستی چه ارمغانی برای عقول و مردمان اینسوی آورده ای ؟ زید گفت : مردم ، آسمان لاجوردین می بینند ولی من در همان آسمان « هشت بهشت » و …
متن کامل حکایت پرسیدن پیغامبر مر زید را که امروز چونی و چون برخاستی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید .
اینک دیگر زید را پیدا نخواهی کرد زیرا که او شتابان از حیطه بشری گریخته است و به آن جهان رفته است و اثری از او بر جای نمانده است و گویی که در حال گریز از این جهان ، کفش خود را در کفش کن دنیا باقی گذاشته است . [ اکبرآبادی می گوید : وجود بشری را به کفش تشبیه کرده است . نعل ریختن = کنایه از به شتابان دویدن . صَفّ نِعال = پای ماچان ، کفش کنی ، رجوع به شرح بیت 1635 همین دفتر ]
تو کیستی که بتوانی زید را پیدا کنی ؟ زیرا خودِ زید هم خودش را پیدا نکرد . او همچنین ستاره ای بود که خورشید بر او تابید و ناپدید و محو شد . [ وقتی که حق جلوه کند دیگر وجودی برای نمی ماند و هرچه هست اوست . زیرا که شمس حقیقت تابیدن گرفته و دیگر اختران و ستارگانی که نور وجود خود را از او گرفته اند . ظهوری ندارند بلکه فانی و محو در او می شوند . این مقام را مقام «فنا» گویند ( شرح بیت 57 همین دفتر ) . ملاهادی سبزواری گوید : پس آنجا که قیام حضرت قیوم است . زید و عمرو فانی است . چنانکه اختران که در شب ظهور دارند . چون خورشید تابان ظهور کند . وجود دارند ولی ظهور ندارند و نور ، بکلی منسوب به خورشید است . ( شرح اسرار ، ص 87 و 88 ) ]
از زید ، نه نقشی می یابی و نه نشانی پیدا می کنی و نه کاهی در راه کهکشان می یابی . یعنی از آن راهی که زید رفته هیچ نشان و علامتی نخواهی یافت . [ کهکشان = گروه عظیمی از ستارگان و اجرام سماوی است . کهکشانها در عالم بصورت جزایری درآمده اند که به وسیله فضای رقیقی از یکدیگر جدا می شوند … کهکشان یا کاهکشان به کاه ریخته شباهت دارد . ( فرهنگ اصطلاحات نجومی ، ص 641 ) ]
حواس ظاهری و باطنی ما و قوه ناطقه تابان ما ، محو نور علم سلطان ما شد . [ مولانا در اینجا از حال زید متوجه احوال عرفا می شود . همان طور که هستی زید در طلوع خورشید حقیقت ، محو و فانی شد . همینطور همه عرفا ، وجود خود و اوصاف بشری خود را در ذاتِ حق محو می کنند . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 293 ) ]
حواس آنان در درون ، موج در موج در نزدِ خداوند حاضر است . چنانکه حق تعالی فرموده است . آنها در نزد ما حاضران اند . [ اشاره است به آیه 32 سوره یس . « و کسی نیست از ایشان جز آنکه همگی شان نزد ما حاضر شوند » ]
همینکه شب فرارسید . باز وقت اجازه دادن شروع می شود و ستارگان پنهان شده دوباره ظهور می کنند . [ همینطور وقتی خورشید حق نهان شد . سالک دوباره به خویش می آید و اسیر و بندی حواس و ادراکات خود می شود . بار = رخصت و اجازه . انجم = جمع نجم به معنی ستاره ]
حق تعالی به آنانکه مدهوش و مستغرق گشته اند دوباره هوشیاری می دهد در حالی که آن هوشها در گوش صاحبانش همچون حلقه هایی است به هم پیوسته . [ یعنی هر صاحب هوشی که هوشش به او پس داده شود و به صحو آید . در گوش جان وی ، حلقه های متعدد علوم و حقایق در حالی که حلقه اندر حلقه است به وی عطا می شود . ( شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 1332 )
این مدهوشان مستغرق در آن هنگام که از حالت محو به صحو و از فناء به بقاء می آیند . پای کوبان و دست افشان در حالی که حمد و ثناء می گویند با فخر و ناز اظهار می دارند : ای پروردگار ما ، ما را زنده کردی . ( شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 1232 ) . [ مصراع دوم اشاره دارد به آیه 11 سوره غافر . « گفتند : ما را دوباره میراندی و دوباره زنده کردی … » مفسران دو مرگ و دو حیات را اینچنین برشمرده اند . 1) مرگ کالبد عنصری 2) حیات یافتن در برزخ 3) مرگ برزخی 4) حیات در قیامت ] . ( ناز نازان = در حال ناز کردن )
مولانا از اینجا تا چند بیت دیگر ، مسئله رستاخیز را مطرح می کند و می گوید : پوستها و استخوانهای پوسیده و ریخته شده آنگونه زنده می شوند که سواران در جنب و جوش خود ، گرد و غبار می انگیزند . [ جُلود = جمع جلد به معنی پوست . عِظام = جمع عَظم به معنی استخوان . فارسان = جمع فارِس به معنی سوار ]
روز رستاخیز ، همگان از عدم به سویِ عرصۀ وجود می شتابند در حالیکه برخی از آنان سپاسگزارند و برخی ناسپاس . [ شکور = بسیار سپاسگزار . کنود = بسیار ناسپاس ]
چرا سرت را برمی گردانی و خود را به ندیدن می زنی ؟ یعنی چرا از رستاخیز و حیات جاودان آن جهان روی برمی گردانی ؟ در حالی که در عدم هیچگونه اِعراضی نکردی . [ اکبرآبادی معتقد است که این بیت متوجه منکران رستاخیز و حشر می تواند باشد . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 295 ) ]
در عالم عدم پافشاری می کردی و سخت ایستاده بودی . یعنی با زبان حال می گفتی . چه کسی می تواند مرا از عدم به وجود بیاورد ؟ [ در آیه 49 سوره اسراء آمده است « و منکران روز رستاخیز گویند : آیا پس از آنکه ما به استخوانی پوسیده و عنصری خاکی بَدَل شدیم دوباره آفرینش نو می یابیم ؟ ]
آیا تو آفرینش ربانی را نمی بینی که حضرت حق تعالی از موی پیشانی ات کشید و تو را به عالم وجود آورد ؟ [ موی پیشانی کشیدن کنایه از تسلط داشتن و تصرف نمودن است . چنانکه در سوره هود ، آیه 56 فرماید : « هیچ جنبده ای نیست جز آنکه حق تعالی او را در قبضه تصرف خود دارد ]
حق تعالی تو را از مرحله ای به مرحله ای و از حالی به حال دیگر درآورد . آنسان که در وهم و گمانت نیز خطور نمی کرد .
عالم عدم همواره بنده و مطیع حضرت حق است . ای دیو ، خدمت کن که سلیماه (ع) زنده است .
دیو کاسه های بزرگ می سازد مانند حوضها . ولی جرأت ندارد آن کار را نکند یا جواب دهد . [ اشاره است به آیه 13 سوره سبا ، « دیوان برای سلیمان پرستشگاههایی می ساختند و تمثالهایی پدید می آوردند و ظرفهایی همانند حوض می ساختند ]
ببین خودت چگونه از ترس عدم می لرزی ؟ عدم را نیز از ترس خدا همواره لرزان بدان . [ مراد از عدم ، نیستی محض نیست . بلکه صورت ها علمیۀ موجودات در علم حضرت باریتعالی است ]
اگر تو نسبت به مناصب و مُلک و مال توجه بسیار کنی و در به دست آوردن آن بکوشی . این تلاش و سعی در عرصۀ مادیات ناشی از ترس و بیم است . [ انسان ظاهربین و دنیا گرا ، همیشه مقهور ترس های موهوم و پوچ است . ترس از نداری و فقر ، ترس از حرمان و دور افتادن از عیش و راحت ، ترس از عقب افتادن در رقابت با دیگران در عرصۀ منصب های دنیوی و … در حالی که ترس او بی مورد است . درست مانند کسی است که در تاریکی شب می ترسد و برای آنکه به خود جرأت دهد . شروع می کند به خواندن آواز . معلوم است که در بحبوحۀ بیم و هراس ، کسی آواز خواندنش گُل نمی کند . بلکه این کار عکس العملی است در اثبات آن ترس موهوم . مناصب = جمع منصب به معنی مقام و پایه ]
هر چیزی که غیر از عشق خدای جمیل است . گرچه صورتاََ شیرین و گوارا باشد . ولی از حیث باطن ، نوعی جان کندن و شکنجه است .
جان کندن چست ؟ جان کندن به طرف مرگ آمدن و دست در آب حیات نزدن است . [ عشق خدایی همچون آب حیات است هر که فارغ از این عشق باشد مُرده است ]
مردم ، دو چشم خود را فقط در خاک و مرگ منحصر کرده اند . و خیال کرده اند که هر کس بمیرد خاک می شود و نابود می گردد و دوباره آب حیات ، صد نوع حدس و گمان دارند . [ اکبرآبادی گوید : خاک ممات عبارت از غیر حق است و آب حیات ، همانا معرفت و عشق . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 297 ) . ممات = مردن و مردگی ]
کوشش کن تا صد گمانت به نود گمان کاهش یابد . یعنی تا می توانی بکوش تا این گمانهای بی اساس ، تقلیل یابد . و در شب بشریت سلوک کن و راه برو و اگر بخوابی ، شب جهان سپری می شود و صبح قیامت بردمد و تو نادم و توبه کار شوی و در آن روز هیچ عذری پذیرفته نیست .
آن روز پُر فروز قیامت را در همین شب ظلمانی دنیا طلب کن و آن عقل ظلمت سوز را پیشوای خود کن . [ عقل معاد را راهنمای خود کن نه عقل معاش را ، تا از کمند نَفس برهی ]
در شبی که رنگی نامطبوع دارد . بسیاری نیکی ها وجود دارد و آب حیات ، جفت و قرین تاریکی هاست . [ در همین دنیا که از حیث حجاب و پوشانندگی مانند شب تاریک و دیجور است می توان به نور معرفت و یقین راه یافت به شرط آنکه دیدۀ دل گشوده باشد . زیرا که معروف چنین است که آب حیات نیز در میان تاریکی ها قرار دارد . پس در دل تاریکی دنیا ، چراغ فروزان حقیقت می درخشد . بکوش تا بیابی .
با کاشتن تخم چنین غفلت های بی شمار . کی می توانی سر از خواب برداری ؟
خواب مُرده و لقمۀ مُرده ، یاورِ هم شده اند . خواجه خوابید و دزد به کار خویش پرداخت . [ یعنی بر اثر پیروی از هوی و هوس ، شیطان ، سرمایه عُمرت را ربود و رفت . لقمه حرام تناول کردن باعث می شود که چشم دل از دیدن جمالِ حق در خواب شود و وقتی خواب غالب شد . غفلت پیش می آید و دزدان شیطان صفت نیز سرمایه های معنوی او را به یغما می برند . ]
ای انسان تو نمی دانی که دشمنانت کیانند و کیستند . بدان که آتشیان ( شیاطین ، آنها که از گوهر آتش آفریده شده اند ) دشمن و بدخواه خاکیان ( آدمیان ، آنها که از گوهر خاک آفریده شده اند ) هستند .
آتش ، دشمن آب و فرزندانش است . همانطور که آب ، دشمن جان آتش است . [ تمثیلی است از جدال شیطان و انسان ]
آب ، آتش را می کُشد زیرا که آتش ، دشمن فرزندان آب است .
علاوه بر آنکه آتش را شیطان گفتیم . مراد از این آتش ، آتش شهوت است . زیرا شهوت ، اصل و ریشه هر گناه و لغزشی است . [ زلّت = لغزش ]
آتش بیرونی با مقداری آب ، افسرده و خاموش می شود . ولی آتش شهوت ، صاحبش را به دوزخ می کشاند . [ آتش شهوت بسی قهارتر و خانمانسوز تر از آتش عنصری است ]
آتش شهوت و آتش غریزه با آب ، آرام نمی گیرد . زیرا که آتش شهوت ، در معذّب کردن آدمیان ، سرشت دوزخی دارد . یعنی همانطور که دوزخ همواره نعره می کشد و هَل مِن مَزید می گوید . شهوات نفسانی نیز به هیچ چیز قانع نمی شود .
آتش شهوت را با چه چیز باید چاره کرد ؟ با نور دین و ایمان . ای مومنان ، نور شما خاموش کننده نار کافران است .
این آتش شهوت را چه چیز خاموش می کند ؟ نور خدا آن را خاموش می کند . تو بکوش تا نور ابراهیم را جراغ هدایت خود سازی
تا اینکه جسم تو که مانند چوب است از آتش نَفسِ تو که مانند نمرود است . سرکش و ویرانگر نشود . [ عود = مطلقاََ به چوب گفته می شود ، درختی است در هند که چوب آن را می سوزانند برای بوی خوش آن . نمرود = شرح بیت 1189 همین دفتر ]
شهوات نفسانی با راندن و زائل کردن کاستی نمی گیرد . ولی این شهوات ، تنها وقتی نقصان می گیرد که به خواهش و میل آن بی اعتنایی گردد . [ بُد = گزیر ]
برای مثال ، تا وقتی که هیزم بر آتش می گذاری . آتش از آن هیزمهای نهاده شده کی خموش و افسرده می گردد ؟ بلکه با این کار زبانۀ آن تیزتر و باندتر می گردد .
ولی همینکه هیزم بر آتش نگذاری . آتش خود به خود رو به خاموشی می رود . زیرا که تقوا ، آب را به سوی آتش می برد . [ تقوی = در این بیت به معنی لغوی آن به کار آمده . ضمن اینکه معنی اصطلاحی را نیز متبادر به اذهان می کند . تقوی در اینجا یعنی خودداری و پرهیز نهادن هیزم بر آتش . همینطور غذاهای نفسانی در حکم هیزم است و موجب شعله ور شدن آتش نفس می گردد . اگر نفس را از غذاهای مخصوص خود دور نگه داریم . آتش حرص و ولع آن فرو می کشد . تقوای مصطلح ، در واقع تقویت نکردن آتش شهوت است . ]
برای مثال ، روی خوب و زیبا کی از آتش ، سیاه می گردد ؟ آنکه تقوای قلب را بر روی باطن خود بگذارد و رخسار روح را با سرخاب تقوا ، رنگین و زیبا کند . کی این باطن از آتش و دود شهوات ، سیاه می گردد ؟ [ مصراع دوم اشاره است به آیه 32 سوره حج . « و هر که محترم داند شعائر خدا را . بدان که این کار از تقوای دل سرچشمه می گیرد » مولانا در ابیات اخیر فرمود که چاره شهوت لجام گسیخته ، نور دین و ایمان و تقوی و خویشتن داری است واِلّا لقلقۀ لسان و الفاظ پُر طمطراق ، موجب ایمان قلبی نمی شود ]
دکلمه بازگشتن به حکایت زید
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…