وزی
بیان مَثَل شیطان بر درِ رحمان از زبان آن مُغ | شرح و تفسیر در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر پنجم ابیات 2937 تا 2962
نام حکایت : حکایت شیخ محمد سررزی غزنوی که هفت سال روزه داشت
بخش : 16 از 19 ( بیان مَثَل شیطان بر درِ رحمان از زبان آن مُغ )
در شهر غزنین شیخ زاهدی مقیم بود با نام محمّد و لقب سَررَزی . وی هفت سال متوالی روزه داشت و هر روز با برگ های درخت رز افطار می کرد . او در این دورانِ پُر ریاضت ، عجایب شگرفی از حضرت حق دید . ولی بدین امر قانع نبود و دوست داشت که جمالِ الهی را شهود کند . او در اثنای ریاضاتِ خود از بقای مادّی خویش ملول و دل سیر شد . پس بر ستیغِ کوهی رفت و گفت : خداوندا ، یا جمالِ بی مثالت را بر من بنما . یا خود را از بالای این کوه به زمین خواهم افکند . از حضرت حق بدو الهام شد که هنوز هنگامِ دیدارِ من نرسیده است . و اگر خود را به زمین افکنی نخواهی مُرد . شیخ از فرطِ عشق و …
متن کامل ” حکایت شیخ محمد سررزی غزنوی که هفت سال روزه داشت “ را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
پناه بر خدا ، واقع اینست که خداوند هر چه خواهد همان می شود . او در مکان و لامکان ، یعنی در جهان شهادت و غیب حاکمِ بلامنازع است . [ جبری به آن پیرو مذهب اختیار می گوید سخنان طنزآمیزی که گفتم تماماََ معنقدات حامیان اختیار است که سراسر شِرک و کفر است . و من از این معتقدات به خدا پناه می برم . ]
در قلمرو او هیچکس بدون فرمانِ او به اندازۀ سرِ یک تارِ مو نمی تواند چیزی بیفزاید . [ هر چیزی که مخلوق می آفریند آن نیز آفریدۀ خداوند است . ]
سلطنت ، سلطنتِ اوست . و فرمان ، فرمانِ او . کمترین سگ در درگاهِ الهی شیطان است که مخلوق اوست .
برای مثال ، اگر ترکمان سگی داشته باشد . آن سگ بر آستانِ خانۀ او سر می نهد .
اطفالِ آن خانه می آیند ( به جهت بازی ) دُمِ آن سگ را می کشند و آن سگ در دستِ اطفال خوار و نرمخوست .
اما همینکه غریبه ای از آن حدود بگذرد آن سگ مانندِ شیرِ نَر به او حمله می کند . [ مَعبَر = عبور کردن ]
زیرا آنان بر کافران سختگیرند و با دوست همچون گُل اند و با دشمن مانندِ خار . [ مصراع اول ، اشاره است به قسمتی از آیه 29 سوره فتح . « محمد فرستاده خداست و آنان که با وی اند . بر کافران سختگیر و با خود شفیق و مهربانند … »
زیرا طعام ناچیزی که ترکمان به آن سگ می دهد . سگ آنگونه وفادار و نگهبان شده است . [ تُتماج = نوعی آش که از آرد می پختند . در اینجا مراد غذای اندک و ناچیز است . ]
پس شیطان همچون سگ است که خدا او را آفریده و در وجودِ او افکار و حیله های فراوانی سرشته است . [ سگِ شیطان = شیطانی که مانند سگ است ]
خدا آبروی عموم مردم را غذای شیطان قرار داده است . تا او آبروی افراد صالح و طالح را ببرد .
آبروی جمیع مردمان ، آبِ تُتماج شیطان است . شیطان همچون سگ از آن ارتزاق می کند .
حال که بقای شیطان مرهونِ عنایت الهی است . چرا جانِ او قربانی امرِ خدا نباشد ؟ حواب بده .
همه کس ( اعم از شیطان و انسان ) از فرمانبر و نافرمان ، دسته دسته مانندِ سگِ اصحاب کهف در درگاه الهی به سر برند . [ مَرید = نافرمان ، سرکش / باسط = گسترنده ، گشاینده / ذِراعَی = دست از آرنج تا انگشت / وصید = آستانۀ درِ خانه و غار ]
همه مانندِ سگِ اصحابِ کهف بر آستانۀ غارِ آلوهیّت مو به مو مشتاق و جویایِ فرمان حضرت حق اند .
ای شیطانی که همچون سگی ، امتحان کن ببین مردم چگونه گام در راهِ من می گذارند ؟
به کسانی که در راهِ من گام می گذارند . حمله کن و آنان را از راهِ من بازدار . و بنگر که در راهِ صِدقِ ایمان ، کدام یک مرد سلوک است و کدام یک مُخنّثِ بی حمیّت . [ از اینجا به بعد مولانا در بارۀ نقشِ شیطان در جهان و ضرورت وجودِ او سخنانی دارد که قبلاَ نیز بصورت مفصّل تر در شرح ابیات 2672 تا 2699 دفتر دوم آمده است . ]
پس چه موقع می گویند : « پناه می برم به خداوند از دستِ شیطانی که از درگاه الهی رانده شده است » . موقعی که سگ (شیطان) در حمله چابک باشد . [ تَرَقُّع = برتری جویی ، در اینجا به معنی حمله و تهاجم / تیزتَک = دوندۀ سریع ]
ذکر اَعُوذُ بِالله … بدین معنی است که آن تُرکِ شهر «ختا» نهیبی بر آن سگِ خود بزن و راه را برایم باز کن . [ خَطا = ختا ، شهری معروف است در ترکستان . ]
منظور بیت : رفتن به درگاه الهی به این آسانی ها نیست . چون بر این درگاه سگی پُر صولت و مهاجم به نامِ شیطان نگهبانی می دهد . وقتی که سالک با تهاجم آن سگ روبرو می شود به صاحب درگاه یعنی حضرت حق پناه می جوید و اگر این پناه جستن ، حقیقی باشد و نه لقلقۀ لِسان ، آن سگ آرام می گیرد .
تا به سراپردۀ تو درآیم و از فضل و بزرگواری تو نیازی بخواهم .
هر گاه آن تُرک (صاحب سگ) از دفعِ حملۀ سگ درمانده باشد . این پناه جُستن و این ناله و شیون روا نیست . [ سَطوَت = حمله ، تهاجم ]
آن تُرک هم می گوید : من نیز از دست این سگ پناه می برم . زیرا من در موطنِ خود از دفع تهاجم سگ عاجز شده ام .
نه تو قدرت و جرأت آمدن به درگاه مرا داری . و نه من جرأت بیرون آمدن از درگاه خود را .
حال که وضع بدین منوال است خاک بر سر تُرک و مهمان او که یک سگ ، گردن هر دو را بسته است . یعنی هر دو را مستأصل کرده است . [ قُتُق = مهمان ، کلمه ترکی است / عُنَق = گردن ]
پناه بر خدا که اگر آن تُرک بانگی بزند . سگ که هیچ ، شیر نَر هم از ترس بانگِ مهیب او خون استفراغ می کند .
ای کسی که خود را شیر خدا می نامی . سالیان سال است که در دست سگی اسیر و درمانده شده ای . [ این بیت و بیت بعدی خطابِ مولانا به کسانی است که در دستِ شیطانِ نَفس اسیرند . و در عین حال خود را اَجلّۀ امم و زبدۀ ملل می دانند . ]
این سگ چگونه برای تو شکار کند در حالی که خودِ تو آشکارا شکار این سگ شده ای . [ به جای اینکه تو نَفسِ شیطانی را در جهت مقاصد الهی بکار گیری . نَفس ، تو را اسیر خود کرده است . ]
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…