شرح و تفسیر غزل شماره 74 دیوان حافظ شیرازی

از دل و جان شرفِ صحبتِ جانان غَرَض است / غرض این است وگرنه دل و جان این همه نیست

اغرض از دل و جان ، شرف صحبت جانان است و گرنه دل و جان هیچ ارزش ندارد . [ صحبت = در این جا یعنی مصاحبت ]

منّتِ سِدره و طوبی ز پی سایه مکش / که چو خوش بنگری ای سروِ روان این همه نیست

برای خاطرِ سایه ، منتِ سدره و طوبی را مکش . یعنی برای آسایش خاطر در سایه ، منتِ این ها را مکش زیرا ای سرو روان اگر با امعان نظر بنگری هیچ ارزش ندارد که منّتِ این ها را بکشی . [ خوش = خوب / بنگری = نظر کنی ]

دولت آن است که بی خونِ دل آید بکنار / ورنه با سعی و عمل باغ جنان این همه نیست

دولت آن است که بی خون دل بیاید یعنی بدون زحمت حاصل شود . و گرنه جنتی که با سعی و عمل یعنی با عبادت و طاعت میسر گردد چیز مهم نیست . مقصود این است که عمل و عبادت موجب جنت نمی شود ، یعنی دولت وصال جانان آن است که بدون زحمت و با سهولت میسر گردد واِلّا وصال جانان و باغ جنانی که با اسبابِ حطام دنیا حاصل گردد چندان معتبر نیست .

پنج روزی که در این مرحله مهلت داری / خوش بیاسای زمانی که زمان این همه نیست

به پنج روز مهلت و عمری که در این منزل و مرحله داری خوش باش و زمانی آسوده زندگی کن زیرا آنچه که به آن زمان می گویند و به آن اعتماد می کنی هیچ چیز نیست . یعنی به عمر و زمان اعتماد کردن جایز نیست پس چند روزی که در دنیا هستی خوش باش و صفا کن زیرا به زمان و عمر اعتبار نیست . [ پنج روزی = کنایه از قلّتِ زمان است ]

بر لبِ بحرِ فنا منتظریم ای ساقی / فرصتی دان که ز لب تا به دهان این همه نیست

ای ساقی در کنار دریای فنا منتظریم و از خماری مشرف بر هلاکیم و در انتظار احسان تو هستیم . تفضلی کن تا در این فرصت اندک زندگی را به خوشی بگذرانیم . [ بحر فنا = منظور این جهان است و هر که به دنیا آید در بحر فنا غرق می شود و هیچ کس باقی نمی ماند ]

نظر آقای راستگو در معنی بیت این است که « ای ساقی فرصت را غنیمت دان زیرا ما بر لبِ دریای فنا ایستاده ایم و تا فر رفتن به دهان آن ، فاصله زیادی نداریم . یعنی مراد از دهان ، دهان دریای فنا است که می خواهد آدمی را فرو بلعد نه دهان آدمی . ( حاشیه بر شرح حافظ هروی ، نشر دانش ، ص 43 )

زاهد ایمن مشو از بازیِ غیرت زنهار / که ره از صومعه تا دیرِ مغان این همه نیست

ای زاهد ، مغرور عبادت خویش مشو زیرا از صومعه تا دیر مغان چندان راه و مسافت نیست یعنی در آنها تفاوت زیاد موجود نیست چون هر دو معبود است و هر دو محلِ پرستش خالق اشیاء و موجودات می باشد اگر چه به ظاهر یکی متوجه محراب و دیگری صنم را می پرستد .

وجه دیگر معنی : صومعه را عبادتگاهِ مسلمین و نمادِ ایمان و دیر مغان را معبد مجوسان و نمادِ کفر دانسته و می گوید : « زاهد ، به عبادت خود غرّه مشو زیرا محبوب ، عاشق مغرور و متکبر را نمی پسندد و امکان دارد بر اثر وسوسۀ غیرت ، تو را بیگانه تلقی کند و از خود براند . و از جایگاه ایمان به جایگاه کفر بیندازد . فاصله میان معبد مسلمین و دیر مغان بسیار نیست و به اندک خطایی که از تو سر بزند سرنوشت وارونه می شود »

دردمندیِ منِ سوختۀ زار و نزار / ظاهراََ حاجت تقریر و بیان این همه نیست

ظاهراََ درد و رنج من از روزگار ، که سوخته و فرسوده ام کرده نیازی به اینهمه شرح و بیان ندارد . [ زار = پریشان / نزار = لاغر ، ضعیف ]

نامِ حافظ رقمِ نیک پذیرفت ولی / پیشِ رندان رقمِ سود و زیان این همه نیست

نام حافظ به نیکی معروف شد امّا چه فایده که پیشِ رندان رقم سود و زیان معتبر نیست . یعنی اگر چه نام حافظ به نیکی مشهور شده اما در نزد رندان اعتبار به ذات و جوهر است نه به نیک نامی و بَدنامی .