صوفیی که جنگ ها کرد و شهید نشد و خلوت گزید | شرح و تفسیر در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر پنجم ابیات 3780 تا 3814
نام حکایت : حکایت عَیّاضی رحمة الله که هفتاد جنگ کرده بود سینه برهنه
بخش : 1 از 2 ( صوفیی که جنگ ها کرد و شهید نشد و خلوت گزید )
یکی از صوفیانِ صافی به نام عیّاضی نود بار با تنِ برهنه به میدان کارزار شتافت و بی محابا خود را به میان تیغ و تیر افکند باشد که به شهادت رسد . اما چنین نشد . او می گوید : وقتی دیدم شهادت قسمتِ من نشد به چلّه نشینی پرداختم و تن را به ریاضات شاقّ سپردم . در یکی از روزها بود که کوس و طبل مجاهدانِ فی سبیل الله طنین افکند . ناگهان نَفسِ امّاره ام با آوایی که حتّی با گوشِ حس نیز شنیده می شد به من گفت …
متن کامل ” حکایت عَیّاضی رحمة الله که هفتاد جنگ کرده بود سینه برهنه “ را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
عیّاضی گفت : من تا به حال نود مرتبه با تَنی برهنه به آوردگاه درآمدم به این امید که شاید زخمی بردارم .
من در برابر تیرها برهنه می شدم تا تیری آماج گیر به من اصابت کند . [ جای گیر = جای گیرنده ، منظور تیری که به هدف بخورد ]
اصابت تیر بر گلو یا بر جایی که سبب کُشته شدن شود تنها نصیب شهیدان سعادتمند می شود . [ مَقتَل = محل کشتن و کشته شدن ، در اینجا منظور نقاط حسّاسِ بدن از قبیل قلب و مغز است که اصابت تیر به آن نواحی سبب مقتول شدن شخص می شود / مُقبِل = نیکبخت ]
در سراسر بدنم یک جا پیدا نمی شود که زخمی برداشته نباشد . بدنم از زخم تیرها مانند غربال سوراخ سوراخ شده است . [ پَرویزن = غربال ]
اما تیرها بر نقطۀ حسّاسِ بدنم فرود نیامد که مرا بکُشد . شهادت کارِ بخت و اقبال است نه کار چالاکی و هوشیاری . [ جَلدی = چالاکی / دَها = زیرکی ، هوشیاری ]
چون شهادت نصیبِ جانم نشد فوراََ به خلوت و چلّه نشینی پرداختم .
برای ریاضت و لاغر کردن خود ، بدنم را به جهاد اکبر واداشتم . [ جهاد اکبر = پیکار با نَفسِ امّاره ]
صدای طبل جنگجویان به گوش رسید که سپاهیان جنگجو راهی پیکار شدند . [ غَزوکُوش = غزو کوشنده ، جنگجو ، کسی که در امر جنگ کوشا و جدّی است ]
نَفسِ امّاره از درونم مرا صدا کرد و سحرگاه با گوشِ حسّی صدایش را شنیدم که می گفت :
بلند شو ، وقت جهاد است . برو به جهاد بپرداز . [ معنی مصراع دوم : یعنی خود را در رهنِ جهاد قرار دادن کنایه از پرداختن جدّی به جهاد است . ]
گفتم : ای نَفسِ پلیدِ بی وفا ، میل به جهاد کجا و تو کجا ؟ یعنی عجیب است که تو دم از جهادِ فی سبیل الله می زنی .
ای نَفسِ امّاره راستش را بگو . زیرا می دانم که دعوت به جهاد از طرف تو نوعی حیله گری است . و اِلّا نَفسِ شهوانی از طاعت و عبادت بیزار است .
اگر راستش را نگویی به تو حمله می کنم و با ریاضات شاقّ ، بر شکنجه ات می افزایم .
نَفسِ امّاره آنگاه از درون ، بدون زبان امّا با فصاحت و سخنوری در بارۀ حیلۀ خود سخن گفت .
نفسِ امّاره گفت : تو هر روز مرا اینجا می کُشی و جانم را چون جانِ کافران شکنجه می دهی .
هیچ کس از حالم خبر ندارد که تو مرا بدون خواب و خوردنِ غذا می کُشی .
در جهاد با یک ضربت از این جسم راحت می شوم و آنگاه خلایق مردانگی و ایثار مرا می بینند .
من گفتم : ای نفسِ حقیر هم منافقانه زندگی کردی و هم منافقانه خواهی مُرد . تو چیستی ؟ یعنی عجب موجودی هستی . [ می مُری = می میری ]
در دو جهان (ظاهر و باطن) ریاکار بوده ای . در هر دو جهان تو به هیچ دردی نمی خوری . [ مُرایی = ریاکار ]
من نذر کرده ام تا این بدن زنده است . هرگز از خلوت بیرون نیایم . یعنی تا مقتضیّات نفسانی کرّ و فرّی دارد همچنان در ریاضت و خلوت نشینی بمانم تا او را مقهور سازم و خیالم را راحت کنم .
زیرا بدن هر کاری که در خلوت انجام دهد برای خودنمایی به این و آن نیست . [ «مرد و زن» در اینجا معادل «این و آن» است . این بیت اهمیت خلوت نشینی را در ایجاد خلوص نشان می دهد . شخص در خلوت جوهر خود را نشان می دهد زیرا چشم خلق را ناظر خود نمی بیند ولی اهل اخلاص همیشه چشم حق را ناظر احوال خود می بیند . ]
حرکت و سکون و نیّتِ بدن (شخص) در خلوت تنها برای حضرت حق است .
این جهاد ، جهاد اکبر است و آن جهاد ، جهادِ اصغر . هر دو نیز کارِ رستم و حیدر است . [ «حیدر» نامِ نخستین حضرت علی (ع) بود . ابن ابی الحدید می گوید : نخستین نام را فاطمه بنت اسد ( مادر حضرت علی ) بدو داد و نامش را «حیدر» نهاد . سپس ابوطالب او را «علی» نامید . «حیدر» یا «حیدره» به معنی شیر است . به هر حال رستم و حیدر در اینجا ، تمثیل رادمردان عرصۀ طریقت است . ]
این جهاد کارِ کسی نیست که تا دُمِ موشی حرکتی کند عقل و هوش از تنش پرواز کند . یعنی با کوچکترین حادثه خود را ببازد و سلوک را وداع گوید .
چنین کسی باید مانند زنان از آوردگاه و نیزه ها فاصله بگیرد .
آن یکی نامش صوفی بود و این یکی هم صوفی . دریغا از این اشتراک نام . آن صوفی از ضربۀ سوزنی کشته شد و این یکی شمشیر ، طعمۀ اوست . [ «آن صوفی» اشاره است به همان صوفی متظاهری که از هیبت نگاه اسیری بیهوش شد ( حکایت قبل ) و «این صوفی» اشاره است به عیّاضی . ]
آن صوفی متظاهر فقط صورتی از تصوّف دارد و اصلاََ جان و جوهر تصوّف را ندارد . صوفیان حقیقی به واسطۀ وجود چنین صوفیانی بَدنام شده اند .
حضرت حق از روی غیرت بر در و دیوار جسمِ گِلین ، نقش و صورت بسیاری از صوفیان را نگاشته است . [ جسمِ گِل سِرشت = جسمی که از گِل سرشته شده و ترکیب یافته است . کنایه از جسم آدمیان است که خمیر مایۀ آن گِل بوده است . این بیت اشاره است به اولیای مستور ( شرح بیت 932 دفتر دوم ) ]
منظور بیت : حضرت حق نسبت به اولیای خود غیور است و اجازه نمی دهد که هر کسی به حقیقت آنان واقف شود . پس آنان را از چشم ظاهربینان مستور می دارد . صوفیان حقیقی در تحتِ نام و کبکبۀ صوفیان ریاکار گمنام می مانند .
تا آن نقوش و صُوَر بر اثرِ سِحر به حرکت درآید و در آن میان عصای موسی پنهان شود . [ در اینجا مولانا صوفیان ریاکار را که فاقدِ روح تصوّف هستند به نقوش بی جان تشبیه می کند که کرّ و فرّشان از جادوست . یعنی بنیاد کارشان بر کارهای باطل است و صوفیان حقیقی را به عصای موسی (ع) تشبیه کرده است . زیرا که اساسِ کارشان بر حق استوار است نه بر ریا . ]
صدق و راستی عصای موسی ، همۀ آن نقوش را فرو می بلعد . یعنی حقیقت واقعی صوفیان راستین سرانجام بر حشمت و کوکبۀ ریاکاران غالب می آید . چشم فرعونی انباشته از گرد و شِن است . ( حَصا = سنگریزه ) [ چشم فرعونی = کنایه از کسانی است که اسیر هوای نفس و خودبینی هستند . یعنی چشم دل ظاهربینان از گرد و غبار و کثافات هوای نفس انباشته شده و نمی توانند حقیقت اولیا را ببینند . ]
صوفی دیگری برای زخم برداشتن بیست دفعه به آوردگاه درآمد . [ پس از سه صوفی سخن به میان آمد . یکی آن صوفی متظاهر و عاری از کمال که با نگاه دشمن بندِ دلش پاره شد که در حکایت قبل شرح آن آمد و یکی هم عیّاضی که حکایتش در این بخش مذکور آمد و سوم همین صوفی که حکایتش را آغاز می کنیم . ]
آن صوفی وقتی که مسلمانان به سپاهِ کفّار حمله می کردند با آنان همراهی می نمود . اما هنگامی که مسلمانان می گریختند نمی گریخت . [ می ایستاد و پیکار می کرد . ]
ضوفی زخمی شد و آن را بست . و با وجود آن زخم دوباره حمله کرد . [ به امید آنکه به درجۀ شهادت برسد . ]
تا بدنش با یک ضربه و زخم بیهوده نمیرد بلکه در آوردگاه بیست زخم بردارد . یعنی حیف می دانست که با یک زخم بمیرد بلکه دوست داشت که زخم های متعددی بردارد و سپس بمیرد .
حیفش آمد که با زخمی و ضربه ای کشته شود و جان به سبب صداقت او در پیکار خلاص شود . [ این ابیات تماماََ در بیان صدق و خلوص آن مجاهد فی سبیل الله ( صوفی سوم ) است .
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…
View Comments
بسیار عالی و مفید.