گفتن پیامبر به ابوبکر که چرا بلال را فقط بهرِ خود خریدی | شرح و تفسیر

گفت : ما دو بندگانِ کویِ تو / کردمش آزاد من بر رویِ تو

ابوبکر گفت : ما هر دو غلامِ آستانِ کویِ تو هستیم . من بلال را به خاطر گُلِ رویِ تو آزاد کردم .

تو مرا می دار بنده و یارِ غار / هیچ آزادی نخواهم ، زینهار

تو مرا به عنوان غلام نزدِ خود نگهدار . من ابداََ هیچ نوع آزادی از تو نمی خواهم .

که مرا از بندگیت آزادی است / بی تو بر من محنت و بی دادی است

زیرا آزادی من در اینست که غلامِ تو باشم . بدون وجود تو زندگی برای من مایۀ رنج و حرمان و ستم است .

این جهان را زنده کرده زِ اصطفا / خاص کرده عام را ، خاصه مرا

ای پیامبری که با برگزیده شدنت از سویِ حضرت حق ، جهان را زنده کرده ای . و عوام النّاس را به مرتبۀ بندگان خاصِ الهی رسانده ای . بویژه مرا چنین کرده ای .

خواب ها می دیدم جانم در شباب / که سلامم کرد قرصِ آفتاب

جانِ من به دورانِ جوانی رویاهایی می دید . مثلاََ می دید که چشمۀ خورشید بر من سلام می کند .

از زمینم برکشید او بر سما / همرهِ او گشته بودم ز ارتقا

و می دیدم که خورشید مرا از زمین برکند و به فرازِ آسمان بُرد . چنانکه در بلندی و رفعت همطرازِ او شده بودم .

گفتم : این ماخولیا بود و مُحال / هیچ گردد مستحیلی وصفِ حال ؟

امّا هر بار که از خواب بیدار می شدم با خود می گفتم : این صحنه های رویایی محال است که تحقّق عینی یابد . بلکه نوعی مالیخولیاست که بر مغزم عارض شده است . زیرا مگر ممکن است که امری محال نقدِ حال واقع شود . [ ماخولیا = مالیخولیا  ، نوعی بیماری عصبی / مُستحیل = امری که محال باشد ]

چون تو را دیدم ، بدیدم خویش را / آفرین آن آینۀ خوش کیش را

همینکه تو را دیدم . یعنی ای پیامبری که به منزلۀ خورشید معنوی هستی . به محضِ آنکه تو را دیدم . حقیقتِ وجود خود را پیدا کردم . یعنی دریافتم که حقیقت انسان ، پوست و گوشت و استخوان نیست . بلکه گوهری است لطیف و نورانی . زهی بر آن آینۀ حقیقت نمایی که حقیقت را نشان داد . [خوش کیش = نیک آیین / آینۀ خوش کیش = آینه صیقلی و پاکی که همه چیز را بخوبی در خود نشان می دهد . مراد از « آینۀ خوش کیش » قلب حضرت ختمی مرتبت (ص) یا کلاََ انسان کامل است که حقایق را به اَحسنِ وجه نشان می دهد . ]

چون تو را دیدم ، مُحالم حال شد / جانِ من مُستَغرقِ اِجلال شد

همینکه تو را دیدم . امر محال برایم ممکن شد و جانم در دریای عظمت معنوی غرقه گشت . [ دانستم تعبیر «آفتاب» وجود نورانی تو بود . ]

چون تو را دیدم ، خود ای روحَ البِلاد /  مِهرِ این خورشید از چشمم فتاد

ای روحِ کالبدِ جهان ، به محض آنکه تو را دیدم . عشق خورشید طبیعت از نظرم افتاد و بی قدر شد .

گشت عالی همّت از تو چشمِ من / جز به خواری ننگرد اندر چمن

چشمِ من از فیض دیدارت ، همّتی والا یافت . زین پس دیدگانِ من جز به حقارت به چمنزار ننگرد . یعنی تا قبل از آنکه به دیدارِ تو نائل شوم مجذوب زیبایی جهان بودم . امّا از وقتی که رویِ زیبای تو را دیدم دیگر زیبایی های جهان در نظرم رنگ باخته است .

نور جُستم ، خود بدیدم نورِ نور / حُور جُستم ، خود بدیدم رَشکِ حُور

من در جستجوی نور بودم که نورالانوار را دیدم . نیز جویای حوریان بهشتی بودم که ناگهان صاحب جمالی را دیدم که حوریان بهشتی بر او غبطه می خورند . [ حُور = زیبا چشم ، کسی که رنگ سفیدی و سیاهی چشمش بسیار باشد ، در زبان فارسی به معنی زن بغایت زیبا یا زن زیبای بهشتی است ]

یُوسُفی جُستم لطیف و سیم تن / یُوسُفِستانی بدیدم در تو من

در جستجوی یوسفی زیبا و سپید اندام بودم که ناگاه در وجودِ تو شهر یوسفان را دیدم . [ محمّد (ص) جامع جمیع مراتب انبیاست و مظهر و مجلای کامل صفات جمالیّه حضرت حق است . ]

در پیِ جنّت بُدم در جُست و جو / جنّتی بنمود از هر جُزوِ تو

من در جستجوی بهشت بودم که هر جزو از وجودِ تو بهشتی را به من نشان داد . یعنی ای محمّد (ص) وجود شریف تو آکنده از بهشت معرفت و فردوس صفا و وفاست .

هست این نسبت به من مدح و ثنا / هست این نسبت به تو قدح و هِجا

این ستایشی که در حقِ تو کردم . نسبت به شأن نازل من مدح و ستایش محسوب می شود . امّ نسبت به شأن عالی تو نکوهش و بدگویی است . [ قدح = عیب کردن ، طعنه زدن / هِجا = بد گویی و هجو کردن ]

همچو مدحِ مردِ چوپانِ سلیم / مر خدا را پیشِ موسیِّ کلیم

مانند ستایش چوپان ساده لوحی که خدا را نزدِ موسای کلیم الله می ستود .

که بجویم اِشپُشَت ، شیرت دهم / چارُقت دوزم من و پیشت نهم

چوپان می گفت : خداوندا تو کجایی که شپش هایت را در جامه ات پیدا کنم و شیر به تو دهم . چارُق تو را بدوزم و آن را جلو پایت جُفت کنم . ( حکایت موسی و شبان )

قدحِ او را حق به مدحی بر گرفت / گر تو هم رحمت کنی ، نبوَد شگفت

حضرت حق ستایش های آن چوپان را که از نظر الفاظ و عبارات قدح آمیز و زننده بود به لطف خود ستایش محسوب داشت . اینک اگر تو (محمّد) به من رحم آوری و مدایح مرا که در خورِ شأن والای تو نیست . مدح بشمار آوری جای شگفتی نیست . زیرا تو رَحمَة لِلعالمین هستی .

رحم فرما بر قصورِ فهم ها / ای ورایِ عقل ها و وهم ها

ای فراتر از عقول و اوهام بشری ، بر کوتاهی ادراک های بشری رحمت

اَبُّهَاالعُشّاق اقبالی جدید / از جهانِ کهنۀ نوکُن رسید

ای عاشقان ، از جهان ازلی که همه چیز را نو می کند . اقبالی تازه رسید . [ نُو کُن = نو کننده ، تازه کننده / کهنه = در اینجا به معنی قدیم و ازلی / جهانِ کهنه = عالم الهی که قدیم و ازلی است ]

زآن جهان کو چارۀ بیچاره جُوست / صد هزاران نادرۀ دنیا در اوست

این اقبال تازه از جهانی رسید که چاره ساز کارِ بیچارگان است . و صدها هزار  حقایق شگفت انگیز و کمیاب در آن است .

اَبشِرُوا یا قَومُ اِذ جاءَ الفَرَج / اِفرَحُوا یا قَومُ قَد زالَ الحَرَج

ای قوم ، مژده بادا که هنگام گشایش رسید . ای قوم شادمانی سر دهید که تنگی بر طرف شد .

آفتابی رفت در کازۀ هِلال / در تقاضا که اَرِحنا یا بِلال

آفتابی به کوخِ هلال رفت تا این خواسته را گوید که ای بلال ، ما را برآسایان . ( کازه = کومه ، کوخ ، سایبانی که کشاورزان و پالیزبانان از چوب و گیاه می سازند تا به وقت نزول باران در آنجا نشینند ) [ منظور مصراع اوّل : آفتاب وجود پیامبر (ص) به خانۀ وجودِ بلال رفت ( شرح اسرار ، ص 429 ) . ]

زیرِ لب می گفتی از بیمِ عدو / کوریِ او بر مناره رَو ، بگو

ای بلال قبلاََ از ترس دشمن کافر ، نام حضرت حق را زیر لب می گفتی . ولی اینک به کوری چشمِ او بر فراز مناره برو و اذان بگو .

اَذان = در لغت به معنی اعلام کردن و در اصطلاح شرع ، نام اذکاری است که برای اعلام وقت نماز وضع شده است . یکی از احکام که در سال اوّل هجری صدور یافت . حکم اذان بود . به گفتۀ ابن اسحاق پیش از آنکه این حکم مقرر شود . مسلمانان بی آنکه دعوت و اعلامی خاص در میان باشد هنگام نماز حضور می یافتند . تا اینکه پیامبر (ص) در سال اوّل هجری با اصحاب مشورت کرد که برای اعلام اوقات نماز چه علامتی بکار برند ؟ برخی زدن بوق و برخی نواختن ناقوس و برخی دیگر افروختن آتش را مطرح ساختند ( ادوار فقه ، ج 1 ، ص 153 ) . تا آنکه به گفتۀ ابن هشام ، مطابق خوابی که عبدالله بن زید خَزرَجی دیده بود . حکم اذان صادر شد ( السیرة النبویة ، ج 2 ، ص 154 و 155 ) . و چون بلال صدایی رسا داشت برای گفتن اذان انتخاب شد . در عهد پیامبر (ص) مناره نبوده است . گاه روی زمین اذان می گفتند و گاه روی دیوار مسجدِ پیامبر (ص) . و چون وقت نماز فرا می رسید . پیامبر (ص) به بلال می فرمود بر فراز دیوار شو و اذان بگو ( ادوار فقه ، ج 1 ، ص 155 ) ]

می دمد در گوشِ هر غمگین ، بشیر / خیز ای مُدبِر ، رهِ اقبال گیر

بشارت دهنده در گوش هر شخص اندوهمندی چنین تَرنم می کند که : ای بدبخت ، برخیز و راه بخت و اقبال را پیش گیر . ( بشیر = بشارت دهنده ، هر آن کسی است که با صفای دل ، مردم را به طریق صواب می خواند و نعمات الهی را در گوشِ هوششان به ترنّم آرد ) [ از خواب غفلت بیدار شو و راهِ اطاعت و هدایت بپوی .

ای در این حبس و در این گند و شُپُش / هین که تا کس نشنود رَستی ، خَمُش

ای بدبختی که در زندان نفسانیّات و در میان کثافات و شپش مانده ای . بهوش باش برای آنکه کسی از بدخواهان نشنود که تو از منجلاب نفسانیات رها شده ای . [ اگر از بشارت دهندۀ الهی متابعت کنی از زندان نفسانیات و پلیدی های دنیوی رها خواهی شد . ]

چون کنی خامُش کنون ؟ ای یارِ من / کز بُنِ هر مو برآمد طبل زن

ای یار من ، اینک که از بُنِ هر تارِ مویت طبّالی بر طبل می کوبد چگونه می توانی خاموش باشی ؟ [ این بیت متضمّنِ این نکته است که سالکِ عاشق در کشف اسرار اختیار ندارد . زیرا عشق ، ذاتاََ غمّاز و پرده در است . ]

آنچنان کر شد عَدُوِّ رَشک خُو / گوید : این چندین دُهُل را بانگ کو ؟

دشمن حسود از شدّت حسادت چنان کر شده است که هر چند طبّالان را می بیند ولی بانگِ طبل را نمی شنود . از اینرو می گوید : پس صدای این همه طبل که می کوبند کو و کجاست ؟ [ آنان که گوش باطنی ندارند . قالب کلمات و صورت الفاظ الهی را می شنوند امّا معانی و حقایق مستور در پسِ آن کلمات را درنمی یابند . ]

می زند بر رُوش رَیحان که طَری است / او ز کوری گوید : این آسیب چیست ؟

مثلاََ گُل و ریحان تر و تازه به صورتش می خورد . امّا او به سبب نابینایی می گوید : این دیگر چیست به صورتم می خورد و مزاحمم می شود ؟ ( طَری = تر و تازه ) [ کوردلان چون دعوت مصلحان و مربّیان امم را درنمی یابند . آن را عملی مزاحم و کارافزا می انگارند . ]

می شِکُنجد حور دستش می کشد / کور ، حیران کز چه دردم می کند ؟

یا مثلاََ زنی زیبارو دستش را وشگون می گیرد . امّا آن نابینا متحیّر و متغیّر می شود که این مزاحم کیست که مرا آزار می دهد ؟ ( می شِکُنجد = وشگون می گیرد . «شِکُنجیدن» به معنی گرفتن عضوی با سرِ ناخن است ) [ در حالی که اگر او را می دید هیچگاه چنین حرفی نمی زد . ]

این کشاکش چیست بر دست و تنم ؟ / خفته ام ، بگذار تا خوابی کنم

آن نابینا می گوید این کشیدن و آزار دادن چیست که بر دست و بدنم عارض شده است ؟ من به خواب فرو رفته ام دست از سرم بردار تا بخوابم . [ چند بیت فوق بر سبیل تمثیل آمده تا خوابِ غفلت مردمان را تجسّم بخشد . غافلان تنذیر و تبشیر اهلِ صلاح را مزاحمت تلقّی می کنند . ]

آنکه در خوابش همی جویی ، وی است / چشم بگشا ، کآن مَهِ نیکو پی است

این همان کسی است که در رویا به دنبالش بودی . چشمانت را باز کن آن ماهِ خوش قَدَم در پیشِ توست . ( نیکو پی = خوش قدم ، مبارم قدم / «مهِ نیکو پی» همانا مصلحان و مربیّان جامعه بشری اند ) [ تو که در آرزوهای رویایی خود طالب سعادت بودی . اینک ماهِ سعادت به نزدِ تو آمده است . ]

زآن ، بلاها بر عزیزان بیش بود / کآن تَجَمُّش یار با خوبان فزود

از آنرو بر عزیزان بیشتر بلا وارد می شود که حضرت معشوق با بندگان محبوب خود بیشتر عشقبازی می کند . ( تجمّش = بازی و عشق ورزیدن به کسی ) [ در حدیث آمده « بلاکش ترینِ مردم پیامبرانند و سپس صالحان ، پس از آنها گُزیدگان بر حسبِ درجه خوبی شات » ( احادیث مثنوی ، ص 107 ) . از سخنان یکی از بزرگان است که « اگر از جانب خداوند بلایی نمی رسید . بندگان راهی به سوی او نداشتند » ( شرح مثنوی ولی محمّد اکبرآبادی ، دفتر ششم ، ص 50 و 51 ) ]

لاغ با خوبان کند در هر رهی / نیز کوران را بشوراند گهی

حضرت معشوق با بندگان محبوب خود در همۀ مراحل عمرشان بازی می کند . یعنی سنّتِ خداوند است که بندگان خوب را به بلا و مصیبت دچار سازد . البته گاهی هم کوردلان را از طریق بلا و مصیبت شوریده حال و متغیّر کند . [ لاغ = شوخی ، هَزل ]

خویش را یک دم بدبن کوران دهد / تا غریو از کویِ کوران برجهد

حضرت حق خود را از دریچۀ بلا لحظه ای به این کوردلان نشان می دهد تا فریادِ تضرّع و زاری آنان بلند شود .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر حکایت بعد