گفتن شیطان به قریش که به جنگ احمد آیید | شرح و تفسیر

چون قریش از گفتِ او حاضر شدند / هر دو لشکر در ملاقات آمدند

چون قبیله قریش بر اثرِ وسوسه ها و وعده های شیطان برای نبرد آماده شدند . دو لشکر روبروی هم ایستادند .

دید شیطان از ملائک اِسپهی / سویِ صفِ مؤمنان اندر رهی

در این اثناء شیطان دید که لشکری از فرشتگان به سوی سپاه مسلمانان در حرکت اند . یعنی دید که فرشتگان می خواهند به سپاهِ مسلمانان یاری کنند .

آن جُنُوداََ لَم تَرَوها صف زده / گشت جانِ او ز بیم ، آتشکده

آن « که شما قادر به دیدن آنها نیستید » صف زده بودند . پس ، از ترس ، جانِ شیطان سراسر آتش گرفت . [ مصراع اوّل اشاره است به آیه 26 سورۀ توبه که توضیح آن در شرح بیت 3871 دفتر سوم آمده است . ]

پای خود واپس کشیده می گرفت / که : همی بینم سپاهی من شگفت

همینکه شیطان لشکر فرشتگان را مشاهد کرد ، گام به عقب گذاشت و گفت : من دارم لشکری انبوه و عجیبی را می بینم .

اَی اَخافُ اللهَ مالی مِنهُ عَون / اِذهَبُوا اِنّی اَری مالاتَرَون

یعنی من از خدا می ترسم زیرا از جانبِ او هیچ کمکی به من نمی رسد . بروید که من لشکری را می بینم که شما نمی بینید . [ اَی = حرف تفسیر است به معنی «یعنی» ]

گفت حارث : ای سُراقه شکل ، هین / دی چرا تو می نگفتی این چنین ؟

حارث بن هشام ( از سران قریش ) گفت : ای شیطان که به شکل سراقه بن مالک درآمده ای پس چرا دیروز چنین حرفی نزدی ؟

گفت : این دَم من همی بینم حَرَب / گفت : می بینی جَعاشیشِ عرب

شیطان که به صورت سراقه بن مالک درآمده بود جواب داد : من اینک هلاکت و نابودی می بینم ، یعنی دارم می بینم که سپاهِ مسلمانان به پشتیبانی فرشتگان ، شما را در هم می کوبند . حارث گفت : نه تو داری یک مشت از افرادِ حقیر و زبون عرب را می بینی . یعنی لشکر اسلام جمعی است از گدایان و حقیرانِ عرب و نباید از آن بترسی . [ حَرَب = هلاکت ، نابودی ، ربودن و سُتدن مال / جَعاشیش = جمع جُعشوش به معنی مرد کوتاه قد و زن کوتاه قد ( از اضداد است ) ، حقیر و زبون ]

می نبینی غیر این لیک ، ای تو ننگ / آن زمانِ لاف بود ، این وقت جنگ

ای کسی که مایۀ ننگِ عالَمِ بشریتی . تو جز همین چیزی که می بینی نمی توانی چیزِ دیگری ببینی . آن زمان که می گفتی من یاور شما هستم ، وقتِ لاف زدن تو بود . و اینک جنگ فرا رسیده است .

دی همی گفتی که : پایندان شدم / که بُوَدتان فتح و نصرت دَم به دَم

دیروز می گفتی من ضامن می شوم که فتح و پیروزی لحظه به لحظه نصیبِ شما شود . [ پایندان = ضامن و کفیل ، کفش کن و صفِ نِعال ]

دی زَعیم الجَیش بودی ای لعین / وین زمان نامرد و ناچیز و مَهین

ای ملعون تا دیروز فرمانده لشکر بودی و اینک به فردی نامرد و حقیر مبدّل شده ای . [ مَهین = ضعیف و خوار ، کودن ]

تا بخوردیم آن دَمِ تو و ، آمدیم / تو به تُون رفتی و ، ما هیزم شدیم

ما مفتونِ افسونِ تو شدیم و قدم به رزمگاه نهادیم ، تو به آتشخانۀ حمّام رفتی و ما هیزم آتش شدیم . [ تون = آتشخانۀ حمام ، در اینجا کنایه از دنیاست زیرا ظلمانی و کثیف است . شیطان نیز «تونی» است . یعنی در میان کثافاتِ تون کار می کند و پیوسته مردمِ خام طمع را طعمۀ آتشِ قهرِ و عذاب می کند . ]

منظور بیت : تو خلاص شدی و ما در آتشِ قهر و جنگ سوختیم .

چونکه حارث با سُراقه گفت این / از عِتابش خشمگین شد آن لعین

چون حارث این سخنان عتاب آمیز را به سراقه بن مالک گفت . آن ملعون از نکوهشِ او غضبناک شد .

دستِ خود خشمین ز دستِ او کشید / چون ز گفتِ اوش ، دردِ دل رسید

سراقه دستِ خود را با حالتِ خشم و قهر از دستِ حارث کشید . زیرا از حرف های او بسیار ناراحت شده بود .

سینه اش را کوفت شیطان و گریخت / خونِ این بیچارگان زین مکر ریخت

همینکه شیطان ، دستِ خود را از دستِ حارث کشید ، مشتِ محکمی به سینۀ او کوبید و فرار کرد . خلاصه مکر و افسونِ او باعثِ ریخته شدن خونِ بسیاری از آن بیچارگان شد .

چونکه ویران کرد چندین عالَم او / پس بگفت : انّی بَریُّ مِنکُمُ

آن شیطانِ ملعون پس از آنکه چندین و چند عالَم را با مکر و فریبِ خود ویران کرد گفت : همانا من از شما بیزارم .

کوفت اندر سینه اش ، انداختش / پس گریزان شد ، چو هیبت تاختش

شیطان مشتی محکم به سینۀ حارث زد و او را به زمین انداخت و چون قهرِ الهی بر او تاختن آورد از ترس پا به فرار گذاشت .

نَفس و شیطان ، هر دو یَک تن بوده اند / در دو صورت خویش را بنموده اند

در اینجا مولانا شروع می کند به نتیجه گیری از این حکایت و می گوید : نَفس و شیطان هر دو در اصل ، یک ذات بوده اند . لیکن به دو صورت نمایان شده اند . [ رجوع شود به شرح بیت 3197 دفتر سوم ]

چون فرشته و عقل ، که ایشان یک بُدند / بهرِ حکمت هاش دو صورت شدند

فرشته و عقل در اصل یک جوهر بوده اند امّا به اقتضای حکمتِ الهی به دو صورت جلوه کرده اند . [ رجوع کنید به شرح بیت 3196 دفتر سوم ]

دشمنی داری چنین در سِرّ خویش / مانعِ عقل است و ، خصمِ جان و کیش

تو دشمنی باچنین اوصاف در درونِ خود داری که مانعِ فعالیت عقل و دشمن روح و دین و ایمان است .

یک نَفَس حمله کند چون سوسمار / پس به سوراخی گریزد در فرار

این دشمنِ درونی در یک لحظه مانندِ سوسمار به قلبِ آدمی حمله می کند و جون ذکرِ حضرت حق به میان آید به سوراخی فرار می کند .

در دل ، او سوراخ ها دارد کنون / سَر ز هر سوراخ می آرد کنون

اینک شیطان در قلبِ انسان ها ، سوراخ هایی پدید آورده که لحظه به لحظه سَرِ خود را از سوراخی بیرون می آورد . [ گاه از سوراخ مال سر بیرون می آورد و گاه از سوراخِ جاه و گاه از سوراخ عبادت ، خلاصه در هر عرصه ای شیطان امکانِ سوراخ دارد . ]

نامِ پنهان گشتنِ دیو از نفوس / واندر آن سوراخ رفتن ، شد خُنُوس

خُنوس به معنی این است که شیطان ، خود را از آدمیان پنهان کند و به سوراخی که در قلبِ آدمی فراهم کرده پنهان شود . [ خُنوس = به معنی آشکار شدن و سپس پنهان گشتن است ( مجمع البیان ، ج 10 ، ص 570 ) از اینرو به ستارگان «خُنَّس» گفته می شود که پی در پی در حال ظهور و اختفا هستند . و همچنین خُنوس ، به معنی واپس رفتن است ( کشّاف ، ج 4 ، ص 824 ) از همین ریشه خنّاس ساخته شده که صیغۀ مبالغه است و دلالت بر عادت دارد . یعنی کار خنّاس ، وسوسه گری است . دائماََ آشکار می شود و نهان می گردد ، پیش می آید و پس می رود . هر گاه درون انسان با نور ایمان و معرفت روشن گردد ، خنّاسِ وسوسه گر گام واپس می نهد و در کمین می ماند تا درونِ آدمی به وسیله شهوات و نفسانیات تیره و تار شود ، آنگاه است که خود را ظاهر می کند . شیطان از اینرو خَنّاس نامیده شده که هر گاه قلب ، به اذکار الهی متذکر گردد ، از عرصه قلب به کمینگاهِ خود می خزد و چون یادِ خدا فراموش شود و شهوات ، محیطِ درون آدمی را مُشوّش کند ، ظاهر می گردد . ]

که خُنوسش چون خُنوسِ قُنقُذست / چون سرِ قُنقُذ وَرا آمد شُد است

آشکار شدن و نهان گشتن شیطان مانندِ آشکار شدن و نهان گشتن سرِ خار پشت است . چون خارپشت گاهی سرش را بیرون می آورد و گاهی پنهان می کند . [ قُنقُذ = خارپشت ]

که خدا آن دیو را خَنّاس خواند / کو سرِ آن خارپُشتک را بماند

به همین جهت خداوند در آخرین سورۀ قرآنِ کریم یعنی سورۀ ناس ، شیطان را «خنّاس» لقب داده ، زیرا او مانندِ سرِ خارپشت ، گاهی آشکار می شود و گاهی نهان .

می نهان گردد سرِ آن خارپُشت / دَم به دَم از بیمِ صَیّادِ دُرُشت

سرِ خارپشت دم به دم از ترسِ صیّادِ خَشن پنهان می گردد . [ دُرُشت = خشن ، ناهموار ، حجیم ]

تا چو فرصت یافت سر آرد برون / زین چنین مکری شود مارش زبون

خارپشت سرش را پنهان می کند تا فرصتی پیش آید و سرش را بیرون آورد و با این حیله ، مار مغلوبِ او می شود . [ خارپشت ، مار را اینگونه شکار می کند . ابتدا سرِ خود را مانندِ لاک پشت ، پنهان می کند و در فرصتی مناسب با سرعت ، قسمتی از بدن مار را می گیرد و دوباره سرش را پنهان می کند . مار به تکاپو می افتد و هر چه بیشتر خود را می جنباند . تیغ های خارپشت او را بیشتر زخمی می کند و بدین ترتیب مار هلاک می شود . ]

گر نه نَفس از اندرون راهت زدی / رهزنان را بر تو دستی کی بُدی ؟

اگر واقعاََ نَفس از درون ، تو را گمراه نمی کرد . راهزنان چگونه می توانستند بر تو غلبه کنند ؟

ز آن عوانِ مقتضی که شهوت است / دل اسیر حرص و آز و آفت است

بر اثرِ تلاشِ آن مأمورِ خواهشگر ، یعنی بر اثرِ امیالِ شهوانی نَفسِ امّاره قلبِ انسان اسیرِ حرص و آز و زیان می گردد .

ز آن عوانِ سِرّ ، شدی دزد و تباه / تا عوانان را به قهرِ توست راه

بر اثرِ تکاپوی آن مأمورِ مخفی ، یعنی بر اثرِ خواهشگری نَفسِ امّاره ، تو دزد و فاسد شدی و در نتیجه مأمورانِ ظاهری برای مغلوب کردن تو راهی پیدا کردند .

در خبر بشنو تو این پندِ نکو / بَینَ جَنبَیکُم لَکُم اَعدی عَدُو

تو این اندرز خوب را که در یکی از احادیثِ شریف آمده بشنو و به آن عمل کن . حدیث « سرسخت ترین دشمن شما در درون شماست » ( احادیث مثنوی ، ص 9 ) .

طُمطراقِ این عدو مشنو ، گریز / کو چو ابلیس است در لَجّ و ستیز

مبادا مرعوبِ خود نمایی و کرّ و فرّ این دشمن شوی ، بلکه باید از دستِ او فرار کنی . زیرا نَفسِ امّاره در لجبازی و ستیزه گری مانندِ ابلیس است .

بر تو او ، از بهرِ دنیا و نبرد / آن عذابِ سَرمَدی را سهل کرد

آن نَفسِ حقه باز به خاطرِ اغراضِ دنیوی و ستیز با حق ، کیفر جاودان آخرت را در نظرت آسان جلوه داد .

چه عجب گر مرگ را آسان کند / او ز سِحرِ خویش ، صد چندان کند

البته اگر ابلیس ، مرگ را نیز در نظرِ آدمی آسان جلوه دهد ، جای تعجب نیست . زیرا ابلیس با جادوگریِ خود صد برابر این کارها را نیز می تواند انجام دهد .

سِحر ، کاهی را به صنعت کُه کُند / باز ، کوهی را چو کاهی می تند

اصولاََ کارِ سِحر اینست که از کاهی ، کوهی بسازد و دوباره از کوهی ، کاهی درست کند . [ سِحر = شرح بیت 841 دفتر سوم ]

زشت ها را نغز گرداند به فن / نغزها را زشت گرداند به ظَن

سِحر و جادو می تواند بوسیلۀ حیله های خاصِ خود ، هر امرِ زشتی را در گمانِ انسان ، زیبا جلوه دهد و هر امرِ خوبی را بد نشان دهد .

کارِ سِحر اینست کو دَم می زند / هر نَفَس ، قلبِ حقایق می کند

کار سحر اینست که دم به دم حقایق را وارونه کن .

آدمی را خر نماید ساعتی / آدمی سازد خری را ، و آیتی

برای مثال ، سِحر می تواند انسان را برای مدّتی خر کند و بالعکس ، خری را نیز می تواند انسان و حتّی آدمِ مهمّی جلوه دهد .

این چنین ساحر درونِ توست و سِرّ / اِنَّ فِی الوَسواسِ سِحراََ مُستَتِرّ

چنین ساحری در باطن و درونِ تو نهان است . همانا در وسوسه گری نَفس ، سِحری نهفته شده است .

اندر آن عالَم که هست این سِحرها / ساحران هستند جادویی گشا

در همین جهانِ بشری که اینگونه سِحرها وجود دارد . ساحرانی نیز هستند که جمیعِ سِحرها را باطل می کنند . [ منظور از ساحران در مصراعِ دوم ، مردان حق و اصحابِ معرفت و ارباب حقیقت اند که سِحر ساحران را با نَفَسِ گرمِ خود باطل می کنند . رجوع کنید به شرح بیت 277 دفتر اوّل ]

اندر آن صحرا که رُست این زَهرِ تر / نیز روییده ست تِریاق ای پسر

ای پسر در آن صحرا که این زهرین گیاه تازه روییده شد . پادزهر نیز روییده شده است . ( تریاق = شرح بیت 12 دفتر اوّل ) [ صحرای دنیا که آکنده از زهرِ شهوات و سَمّ نفسانیات است . در کنار آن ، پادزهر تقوی و تزکیه نیز وجود دارد . ]

گویدت تِریاق : از من جُو سِپَر / که ز زهرم من به تو نزدیکتر

تریاق با زبان حال به تو می گوید : از من سپری برای خود فراهم کن زیرا که من به تو از زهر نزدیکترم .

گفتِ او ، سحرست و ویرانیِ تو / گفتِ من ، سحرست و دفعِ سِحرِ او

سخنان نَفسِ امّاره ، تماماََ سِحر و مایۀ ویرانی و هلاکت است . در حالی که سخنان من جملگی سِحری است که سِحرِ نَفس را باطل می کند .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد