گریه اعرابی بر سگِ گرسنۀ خود که در حالِ مُردن بود | شرح و تفسیر

سایلی بگذشت و گفت این گریه چیست ؟ / نوحه و زاریِّ تو از بهرِ کیست ؟

گدایی که از آنجا می گذشت به آن عرب گفت : چرا گریه می کنی ؟ اصلاََ این شیون و زاری برای چیست ؟

گفت : در مِلکم سگی بُد نیک خو / نک همی مبرد میانِ راه ، او

اعرابی گفت : من سگی نجیب و وفادار داشتم ، امّا اینک در وسطِ راه در حالِ جان دادن است .

روز ، صیّادم بُد و شب پاسبان / تیزچشم و صیدگیر و دزد ران

روزها برایم شکار می کرد و شب ها نگهبانی می داد و با مهارت شکار می کرد و سارقان را نیز فراری می داد .

گفت : رنجش چیست ؟ زخمی خورده است ؟ / گفت : جوعُ الکلب زارش کرده است

آن گدا پرسید : رنج و بیماری سگت چیست ؟ آیا آسیبی به او وارد شده است ؟ اعرابی جواب داد : گرسنگی سخت او را رنجور کرده است . [ جُوع الکلب = در طبِ قدیم از بیماری های معده بشمار می آمده است . مبتلای به این بیماری ، هر چه بخورد سیر نشود . بدان شهوت کلبی هم گویند . این بیماری با «جُوع البقر» فرق دارد ( خفی علایی ، ص 175 ) در اینجا مراد از آن ، گرسنگی سخت است . ]

گفت : صبری کُن بر این رنج و حَرَض / صابران را فضلِ حق بخشد عوض

آن گدا گفت : بر این رنج و بیماری صبر کن . زیرا فضلِ الهی به صابران پاداش می دهد . ( حَرَض = در اصل ذوب شدن و یا هلاک گشتن از اندوه و یا عشق است . ) [ مصراع دوم ناظر است به قسمتی از آیه 10 سورۀ زُمَر « … مزدِ صابران بی حساب و به کمال داده شود » ]

بعد آن گفتش که ای سالارِ حُر / چیست اندر دستت این انبانِ پُر ؟

سپس آن گدا گفت : ای سرورِ آزاده ، این کیسۀ پُر در دستت ؟ یعنی درونِ آن چیست ؟

گفت : نان و زاد و لُوتِ دوشِ من / می کشانم بهرِ تقویتِ بدن

اعرابی گفت : نان و توشه و غذای مانده دیشب من است که برای نیرو بخشیدن به بدنم آن را با خود می کشم . [ تقویت = بر وزنِ «تصنیف» که به احتمالِ قوی همان کلمه «تَقوِیَت» است که بنا به ضورتِ وزنِ شعر بدین صورت آمده است . ]

گفت : چون ندهی بدان سگ نان و زاد ؟ / گفت : تا این حد ندارم مِهر و داد

آن گدا بدو گفت : پس چرا از این نان و آذوقۀ کیسه ات به آن سگ نمی دهی ؟ عرب گفت : آخر تا این حد نسبت به سگم عاطفه و انصاف ندارم .

دست نآید بی دِرَم در راه نان / لیک هست آبِ دو دیده رایگان

آن عرب افزود : بدونِ داشتن پول در راهها و معابر نمی توان نان به کف آورد . در خالی که اشکِ چشم ، مفت و مجانی است .

گفت : خاکت بر سَر ای پُر باد مَشک / که لبِ نان پیشِ تو بهتر ز اشگ ؟

آن گدا به عرب گفت : ای مدّعیِ دروغگو خاک بر سرت که لبۀ نان نزدِ تو بهتر از اشکِ چشم است . [ پُر باد مَشک = همان « مَشکِ پُر باد » است که مَثَلی است برای مدعیانِ دروغگو ( امثال و حکم ، ج 4 ، ص 1713 ) ]

اشگ ، خون ست و به غم آبی شده / می نیرزد خاک ، خونِ بیهُده

اشکِ چشم در اصل خون بوده است که بر اثرِ اندوه به آب مبدّل شده است . پس نمی ارزد که نان را پیشِ خود نگه داری و به جای آن بیهوده اشک بریزی . [مراد از «خاک» در مصراعِ دوم ، نان است زیرا نان از خاک حاصل شده است . و مراد از « خون بیهُده » اشکی است که بیهوده و بی جهت جاری شود . نیکلسون «خون بیهده» را به اشکِ تمساح تعبیر کرده است ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر پنجم ، ص 1713 ) ]

اطبّایِ قدیم عقیده داشتند که اشکِ چشم در اصل خونِ جگر بوده است . و هر گاه که آدمی دچارِ غم و اندوه می شود حرارتِ اندوه موجبِ تبخیرِ خون می گردد و به جانبِ فوق صعود می کند و از آنجا به اطرافِ حدقۀ چشم می رسد و چون سرد و بارد می گردد به آب تبدیل می شود و از مجاری چشم جاری می گردد . ولی امروزه معلوم شده است که اشک با فعالیّتِ غده های اشکی جاری می گردد . این غده ها در فضای گوشۀ خارجی چشم قرار دارند و توسطِ 6 تا 12 مجرایِ اشکی به فضای میان پلک و قرنیه راه می یابند . این غده ها توسطِ اعصابِ خودمختار ، عصب دار می شوند . و اشک به روشِ رفلکسی از راهِ فعال شدن گیرنده های موجود در پلک ها و غشاء ملتحمه ریزش می کند ( فیزیولوژی انسانی ، ج 1 ، ص 286 ) .

منظور بیت : هر قدر که اشکِ بیهوده فاقدِ ارزش باشد . از نان بهتر و بالاتر است . زیرا اصلِ اشک ، خون جگر است . و اصلِ نان ، خاک است . و یا نیرویی که صرفِ ریختن اشک می شود بیش از نیرویی است که از خوردن نان حاصل می شود .

کُلِّ خود را خوار کرد او چون بِلیس / پارۀ این کُلّ نباشد جز خسیس

آن عرب مانندِ ابلیس کُلِّ وجودِ خود را حقیر و خوار کرد . پس تمامِ اجزایِ این کُل نیز ، حقیر و خوار است . ( خسیس = فرومایه و پَست ) [ وقتی کُلِّ یک چیز حقیر باشد . قهراََ اجزایِ آن نیز حقیر است . آن عرب که به سببِ بُخل ، شخصیتی خوار و حقیر داشت . پس اشک های او که جزیی از وجودِ او محسوب می شد نیز بی ارزش بود . تشبیه آن بَخیل به ابلیس از آنروست که ابلیس نیز نتوانست از منِ خود بگذرد و به امرِ خدا در برابرِ آدم سجده آرد . «بَخل» صفتی است که شخصیّتِ دارندۀ آن را ذلیل و حقیر می کند . آیاتِ قرآنی در مَذمّتِ بخل ناطق است و نیز روایاتِ فراوانی در این باب آمده است و در کُتبِ اخلاقی نیز بُخل ، فصلی مستقل دارد . امام محمّد غزالی حکایت جالبی از بخیلان آورده است ( احیاء علوم الدین ، باب بُخل ) ]

در اینجا حکایتی از احوالِ بخیلان را از زبان مولانا می آوریم : مولانا دختری داشت به نام «ملک خاتون» که همسرش مردی سخت بخیل و ممسک بود . روزی ملک خاتون نزد مولانا رفت و از بُخل و تنگ چشمیِ شویش گِله کرد . مولانا برای تسلّیِ خاطرِ دخترش حکایتی نقل کرد . او گفت : « مردی بخیل روزی به مسجد رفت . ناگاه شک کرد که آیا سرپوشِ چراغ را نهاده است یا نه . پس نگران شد و شتابان به سویِ منزل دوید . و چون به منزل رسید از پشتِ در فریاد زد : آهای کنیزک درِ خانه را باز مکن امّا برو سرپوشِ چراغ را بگذار . کنیزک از این حرف تعجب کرد و گفت : چرا درِ خانه را باز نکنم ؟ آن مرد گفت : برای آنکه اگر در را باز کنی . در ، یک بار بیشتر ساییده می شود . کنیزک گفت : تو که اینقدر حسابگری پس چطور از مسجد تا اینجا آمدی و به فکرِ ساییده شدن کفشهایت نیفتادی ؟ مرد ، جواب داد : آخر کفشهایم را زیرِ بغلم زده ام و پا برهنه آمده ام . دختر مولانا با شنیدن این حکایت خندان شد و آرام گرفت ( مناقب العارفین ، ج 1 ، ص 323 )

من غلامِ آنکه نفروشد وجود / جز بدآن سلطانِ با اِفضال و جُود

من بنده و غلامِ آن کسی هستم که هستی خود را به کسی نفروشد مگر به آن پادشاه کریم و بخشنده . ( اِفضال = بخشیدن ، احسان کردن ) [ تعبیر «فروختن وجود» مناسب است با آیاتی نظیر آیه 207 سورۀ بقره ، آیه 74 سورۀ نساء و آیه 111 سورۀ توبه که سخن بر سرِ فروشِ هستی خود به حضرتِ حق است و حق خریدار جان و هستی آدمیانِ پاکباز . ]

چون بگرید ، آسمان گریان شود / چون بنالد ، چرخِ یا رَب خوان شود

اگر چنین شخصِ والا و بلند همّتی گریه کند . آسمان نیز به گریه می آید . و اگر او ناله سَر دهد . سپهرِ گردون نیز «یا رَب ، یا رَب» خواهد گفت . [ مستفاد است از آیه 29 سورۀ دُخان ، این آیه در بارۀ هلاکتِ فرعون و فرعونیان است « آسمان و زمین بر ایشان گریه نکرد و ( به هنگام فرا رسیدن عذاب ، فرعونیان ) مهلت یافته نبودند » ]

من غلامِ آن مسِ همّت پَرَست / کو به غیرِ کیمیا نآرد شکست

من غلام و بندۀ آن مسِ با همّتی هستم که بجز کیمیا سرِ تعظیم در برابرِ کسی فرود نیاورد . ( همّت = شرح بیت 2 دفتر چهارم / کیمیا = شرح بیت 516 دفتر اوّل ) [ مراد از «مس» بنده ای است که خواهانِ کمالات است و مراد از «کیمیا» حضرتِ حق است که کمالِ مطلق است . و باز گفته اند که مراد از «مس» سالکِ مبتدی است و مراد از «کیمیا» هادی مرشد . ]

دستِ اِشکسته برآور در دعا / سویِ اِشکسته پَرَد فضلِ خدا

با دستانِ شکسته دست به دعا بردار . یعنی با خضوع و خشوع دعا کُن . زیرا فضلِ الهی به سویِ شخصِ خاضع و خاکسار پرواز می کند . [ مناسب است با این خبر که موسی (ع) فرمود : « خداوندا تو را کجا جویم ؟ فرمود : نزدِ دلشکستگان » ( احادث مثنوی ، ص 151 ) ]

گر رهایی بایدت زین چاهِ تنگ / ای برادر رَو بر آذر بی درنگ

اگر می خواهی لزوماََ از این چاهِ تنگ رها شوی . ای برادر ، بی درنگ روی به شعلۀ آتش آور . [ چاه تنگ = مراد دنیا و نفسانیّات است / و مراد از «آذر» ریاضت و عبادت و ترکِ نفسانیّات است ]

مَکرِ حق را بین و مَکرِ خود بِهِل  / ای ز مَکرش مَکرِ مکّاران خَجِل

به مَکرِ خدا توجّه کن و مکر خود را رها کن . ای خدایی که مکرِ تو مکّاران را شرمسار کرده است . [ بِهِل = رها کن ، ترک کن ]

چونکه مَکرت شد فنایِ مَکرِ رَبّ / بر گشایی یک کمینی بُوالعَجَب

هر گاه مَکرِ تو در مکرِ پروردگار ، فانی و مستهلک شود . نهانگاهی شگرف را خواهی گشود .

که کمینۀ آن کمین باشد بقا / تا ابد اندر عُروج و ارتقا

که کمترین بهرۀ آن بقایِ جاودان است و تا ابد در حالِ عُروج و تعالی معنوی خواهی بود . [ کمینه = کمترین ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد