گریان شدن امیر از نصیحت شیخ و ایثار کردن مخزن | شرح و تفسیر

صدقِ او هم بر ضمیرِ میر زد / عشق هر دَم طُرفه دیگی می پَزَد

صداقت قلبی شیخ بر دلِ امیر منعکس شد . زیرا عشق هر لحظه دیگی تازه و شگفت می پَزد . ( طُرفه = نادر ، تازه ، شگفت ) [ از خصوصیات عشق حقیقی ، تازگی و تجدّد است . عشق هر لحظه جلوه ای تازه دارد از اینرو عشّاقِ عارف ، تازه بین و سیّال هستند . ]

صدقِ عاشق بر جمادی می تند / چه عجب گر بر دلِ دانا زند

در جایی که صداقتِ عاشق حتّی جماد را نیز تحتِ تأثیر قرار می دهد . چه جای شگفتی است که بر دلِ دانایان اثر بگذارد ؟ یعنی تعجبی ندارد که انسانِ عاقل تحتِ تأثیر عشق قرار بگیرد .

صدقِ موسی بر عصا و کوه زد / بلکه بر دریایِ پُر اِشکوه زد

مثلاََ صداقتِ حضرت موسی (ع) نه تنها بر عصا و کوه اثر گذاشت . بلکه حتّی دریای پُر شکوه را نیز تحتِ تأثیر قرار داد . [ مراد از «کوه» ، کوهِ طور است که در آن وادی حضرت حق بر کوه تجلّی کرد و آنرا متلاشی نمود . مولانا می گوید هم تأثیر عصای موسی و هم کوه طور بواسطۀ صدق باطن موسی بوده است . مصراع دوم اشاره است به شکافته شدن دریا برای موسی و قومش . آیه 50 سوره بقره « و یاد آور زمانی را که بشکافتیم دریا را برای شما ، و برهانیدیم شما را و غرق کردیم فرعونیان را و شما می دیدید ایشان را » ]

صدقِ احمد بر جمالِ ماه زد / بلکه بر خورشید رَخشان راه زد

مثال دیگر ، صداقت باطنی حضرت احمد (ص) بر زیبایی ماه اثر نهاد . و حتّی حرکت خورشید تابان را در مسیر عادی اش تحت تأثیر قرار داد . [ مصراع اول اشاره است به معجزۀ شق القمر که توضیح آن در شرح بیت 2831 دفتر چهارم آمده است . و مصراع دوم به مسئلۀ رَدُّالشَّمس اشارت دارد که علاوه بر منابع روائی شیعه ، کثیری از بزرگان اهلِ سنّت به اِسناد فراوان آن روایت کرده اند . علامه امینی در کتاب الغدیر مفصلاََ در این باب تحقیق کرده است . اما متن حدیث از اسماء بنت عمیس نقل شده که پیامبر نماز ظهر را در «صهباء» از اراضی خیبر اقامه فرمود . آنگاه علی را برای کاری فرستاد . وقتی علی بازگشت ، پیامبر نماز عصر را گزارده بود . پیامبر سرِ خود را به دامان علی نهاد و تا غروب خورشید علی بدان حال بود و تکان نخورد ( مبادا پیامبر از خواب برخیزد ) وقتی پیامبر از خواب بیدار شد و دانست که نماز عصر علی قضا شده . دست به دعا برداشت و گفت « خداوندا بندۀ تو علی برای پیامبرش ، خویشتن داری کرد تو نیز فروغ خورشید را بر او بازگردان » اسماء گوید : ناگاه خورشید طالع شد تا جایی که آفتاب بر فرازِ کوهها برآمد . علی برخاست و وضو ساخت و نماز عصر را بگزارد . سپس خورشید غروب کرد . علامه مجلسی این واقعه را در جلدِ هفتم بحارالانوار در باب معجزات آسمانی پیامبر (ص) آورده است . ]

مولانا با اشاره به معجزات مذکور می گوید که انبیاء و اولیاء هر کاری که صورت دادند بنیادش صدقِ باطن بود و صدق نیز شمشیری است بُرا .

رُو به رُو آورده هر دو در نفیر / گشته گریان هم امیر و هم فقیر

هر دو ناله کنان مقابل هم ایستادند . هم امیر گریه می کرد و هم آن شیخ فقیر .

ساعتی بسیار چون بگریستند / گفت میر او را که : خیز ای ارجمند

چون مدتی طولانی گریه کردند . امیر گفت : ای شخص بزرگوار ، بلند شو .

هر چه خواهی ، از خزانه برگُزین / گر چه استحقاق داری صد چنین

هر چه زر و سیم می خواهی از خزانه بردار . اگر چه سزاوار صد خزانۀ اینچنینی هستی .

خانه آنِ توست هر چِت میل هست / برگُزین ، خود هر دو عالَم اندک است

این خانه به تو تعلق دارد . هر چه دوست داری بردار . حتی دو جهان نیز برای تو کم است .

گفت : دستوری ندادندم چنین / که به دستِ خویش چیزی برگُزین

شیخ گفت : به من چنین اجازه ای نداده اند که به اختیار خود هر چه خواستی بردار .

من به خود نَتوانم این کردن فُضول / که کنم من این دخیلانه دُخول

من به اختیار خود نمی توانم چنین گستاخی و جسارتی کنم که مانند تازه واردان بدانجا در آیم . یعنی بی اذن کاری نمی کنم . [ دخیلانه = مانند دخیل ]

این بهانه کرد و مُهره در ربود / مانع ، آن بُد کآن عطا صادق نبود

شیخ این مطلب را بهانه کرد و خود را از دست امیر نجات داد . زیرا چیزی که سبب شد که شیخ عطای امیر را نپذیرد این بود که امیر در این بخشش صدق نیّت نداشت . ( مهره ربودن = به معنی نجات یافتن و غلبه کردن است ) [ شیخ حرف خود را پیش بُرد و به رغم اصرار امیر چیزی از عطای او قبول نکرد و بهانه آورد که من در اخذِ عطایا مأذون نیستم . ]

نه ، که صادق بود و پاک از غِلّ و خشم / شیخ را هر صدق می نآمد به چشم

اینکه گفتم امیر در عطای خود صادق نبود به این معنی نیست که او هیچگونه صدقی نداشت بلکه او صادق بود و سینه ای زدوده از خشم و ناپاکی داشت . ولی هر صدقی مورد تأیید آن شیخ نبود . یعنی همانطور که هر چیزی دارای نسبت ها و مرتبه هاست . صدق نیز مراتبی دارد و آن امیر گرچه دارای مرتبه ای از صدق باطن بود . ولی نه آن مرتبه ای که مورد نظر شیخ باشد .

گفت : فرمانم چنین داده ست اِله / که گدایانه برو نانی بخواه

شیخ گفت : خداوند به من امر کرده است که مانند گدایان برو خانه به خانه نان طلب کن . [ فرمان خداوند این بوده که مانندِ گدایان نان طلب کنم نه اینکه در اموال مردم به میل خود ، دخل و تصرفی کنم . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد