چاره اندیشیدن ماهی نیمه عاقل و خود را مرده کردن | شرح و تفسیر

کو سویِ دریا شد و از غم عَتیق / فوت شد از من چنان نیکو رفیق

آن ماهیِ عاقل به سویِ دریا رفت و از غم و اندوه رها شد . و چنان رفیقِ خوبی از دستم رفت . [ عَتیق = آزاد شده ، آزاد کردن بنده ]

لیک ز آن نندیشم و بَر خود زنم / خویشتن را این زمان مُرده کنم

امّا دیگر به او نباید فکر کنم و باید سعی و تلاشِ فوق العاده کنم و خود را هم اکنون مُرده سازم . [ بر خود زنم = سعی فوق طاقت می کنم تا ناملایمات را تحمُل کنم ، نیکلسون گوید : یعنی بی مساعدت دیگران ، خود دست بکار شوم ( شرح مثنوی مولوی ، دفتر چهارم ، ص 1574 ) ]

پس بر آرَم اِشکمِ خود بر زَبَر / پشت ، زیر و ، می روم بر آب بر

پس باید خود را طوری وارونه کنم که شکمم رو بیاید و پشتم بر سطحِ آب قرار گیرد . [ یعنی خود را به مُردن می زنم . مولانا در این قسمت از حکایت ، مرگ عارفانه ( = مرگ اختیاری ) را مطرح می کند . توضیح مرگ اختیاری در شرح بیت 3834 دفتر سوم آمده است . ]

می روم بر وی چنانکه خَس رَوَد / نی به سبّاحی چنانکه کس رود

در آب مانندِ شناگران ، شنا نمی کنم بلکه همانطوری حرکت می کنم که خَس و خاشاک بر روی آب می رود . [ خود را به مشیة الله می سپارم و هر گونه جنبش و حرکت و میلِ شخصی را محو و مستهلک می سازم . ]

مُرده گردم ، خویش بسپارم به آب / مرگِ پیش از مرگ ، اَمنست از عذاب

خود را مُرده خواهم ساخت و خویشتن را به آب می سپارم زیرا مُردن پیش از مرگ مایۀ نجات از عذاب است . [ مرگ اختیاری و عارفانه ، آدمی را از گزندِ نفسانیّات و دنیا می رهاند . ]

مرگِ پیش از مرگ ، اَمنست ای فَتی / این چنین فرمود ما را مصطفی

ای جوان ، مُردنِ پیش از مرگ موجبِ ایمنی می گردد . چنانکه این معنا را حضرت محمد مصطفی (ص) فرمود .

گفت : مُوتُوا کُلُّکُم مِن قَبلِ اَن / یَاتِی المُوتُ تَمُوتُوا بِالفِتَن

پیامبر (ص) فرمود : جملگی بمیرید پیش از آنکه مرگ در رسد و در آن حال شما با فتنه ها بمیرید . [ پیش از مرگ اجباری و اجلِ حتمی ، مرگ اختیاری را برگزینید . ]

همچنان مُرد و شکم بالا فگند / آب می بُردش نشیب و گه بلند

آن ماهی ، خود را بدان ترتیب مُرده ساخت و شکمِ خود را به طرفِ بالا و پشتش را بر سطحِ آب نهاد و آب ، او را گاهی پایین و گاه بالا می بُرد .

هر یکی ز آن قاصدان بس غُصّه بُرد / که دریغا ماهیِ بهتر بمُرد

ماهیگیران که دیدند آن ماهی مُرده است . بسیار اندوهگین شدند و با خود گفتند : حیف که بهترین ماهی مُرد .

شاد می شد او از آن گفتِ دریغ / پیش رفت این بازی ام ، رَستم ز تیغ

آن ماهیِ مُرده وش از اظهار حسرت و دریغِ ماهیگیران شادمان شد و پیشِ خود گفت : نیرنگم مؤثر واقع شد . یعنی نقشِ مُرده را خوب بازی کردم و از شمشیرِ قهرِ آنان نجات یافتم . [ بازی = حیله ، نیرنگ ]

پس گرفتش یک صیادِ ارجمند / پس بر او تُف کرد و بر خاکش فگند

در این میان ماهیگیری حاذق او را از آب گرفت و از رویِ تحقیر و یا دریغ تُفی بر او انداخت و او را روی خاک پرت کرد . ( ارجمند = هوشیار و دانا / صیاد ارجمند = صیاد ماهر و حاذق ) [ اگر ماهی در آب بمیرد هر چند پاک است امّا خوردن گوشتش حلال نیست . ذبح ماهی ، مُردن در بیرون از آب است . و آن ماهیگیر چون احتمال می داد آن ماهی نیمه جانی داشته باشد او را فوراََ به روی خاک انداخت تا در خشکی بمیرد و بتوانند گوشتِ او را بخورند . ]

غَلط غَلطان رفت پنهان اندر آب / ماند آن احمق ، همی کرد اضطراب

آن ماهی نیمه عاقل ، مخفیانه غلطید و خود را به آب انداخت و به سوی دریا رفت و جان خود را نجات داد . امّا آن ماهی نادان در آن آبگیر پریشان و مضطرب ماند .

از چپ و از راست می جُست آن سَلیم / تا به جَهدِ خویش بِرهانَد گلیم

آن کودن ، چپ و راست و همۀ اطرافِ آبگیر را می گشت تا شاید خود را نجان دهد و گلیم خود را از آب بیرون آورد . ( سَلیم = در اینجا به معنی احمق و کودن است ) [ گلیم خود را رهاندن = کنایه از خلاصی یافتن است . تداعی می کند مَثَلِ معروف « گلیم خود را از آب برآوردن » که کنایه از ، از عهدۀ واجبات حیات برآمدن است ( امثال و حکم ، ج 3 ، ص 1322 ) ]

دام افگندند و اندر دام ماند / احمقی او را در آن آتش فشاند

ماهیگیران دام گستردند و آن ماهی در دام گرفتار شد و حماقت او را به آتش بدبختی و هلاکت کشاند .

بر سرِ آتش ، به پشتِ تابه ای / با حماقت گشت او همخوابه ای

آن ماهی در میانِ آتش بر تابه قرار گرفت و با حماقت یار و قرین شد . [ تابه = ظرفی که در آن گوشت و جز آن را بریان کنند ]

او همی جوشید از تَفِّ سَعیر / عقل می گفتش : اَلَم یأتِک نَذیر ؟

آن ماهیِ احمق از حرارتِ آتشِ فروزان می جوشید . و عقل در آن حال به او می گفت : آیا هشدار دهنده ای نزدِ تو نیامد ؟ ( سَعیر = زبانۀ آتش ، آتشِ شعله ور ) [ ااره است به آیاتِ 6 تا 8 سورۀ مُلک « و برای کسانی که به پروردگار خویش کفر ورزیدند عذابِ دوزخ است و آن ، بَد جایگاهی است . و چون در آن فکنده شوند بانگی سهمناک از آن شنوند و در آن حال ، دوزخ برمی دمد و گویی که می خواهد از خشم پاره پاره شود . و هر گاه گروهی در آن فگنده شوند خازنان دوزخ بپرسند ایشان را مگر هشدار دهنده ای به سوی ششما نیامده است ؟ » مولانا در این بیت عصیانگرانِ گول و دنیاطلبانِ نابِخرد را ه به سسخنانِ حکمت آموز انسان های کامل توجّه نمی کنند به کافران تشبیه می کند . ]

او همی گفت از شکنجه وز بلا / همچو جانِ کافران قالُوا بَلی

او به سببِ دچار آمدن به عذاب و ابتلا ، مانندِ جانِ کافران که می گفتند : آری ، می گفت ، آری ، البته که نذیر و هشدار دهنده بیآمد . [ اشاره است به آیه 9 سورۀ مُلک « کافران گفتند : آری برای ما بیامد هشدار دهنده ای … » ]

باز می گفت او که گر این بار من / وا رَهَم زین محنتِ گردن شکن

آن ماهی در حالی که در آتشِ قهر و بلا می سوخت باز می گفت : اگر این بار از این بلای خُرد کننده و گردن شکن خلاص شوم . [ ادامه معنا در بیت بعد ]

من نسازم جز به دریایی وطن / آبگیری را نسازم من سَکن

من به جز دریا در هیچ جای دیگر موطنی نخواهم گزید . و هرگز در هیچ آبگیری منزل نخواهم کرد . [ سَکن = ساکن شدن ، آرمیدن ، جای گرفتن در خانه ]

آبِ بی حد جویم و آمِن شوم / تا اَبد در اَمن و صحّت می روم

آبی بیکران می جویم و ایمن خواهم زیست و تا ابد در امنیت و سلامتی خواهم بود .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد