وجه عبرت گرفتن از این حکایت و یقین دانستن | شرح و تفسیر

تا که زیرک باشی ای نیکو گمان / چون ببینی واقعۀ بَد ناگهان

ای که به خدا گمانِ خوب داری . رضا به قضای الهی سبب می شود که هرگاه با رویدادی ناگوار روبرو شدی ، زیرک و هوشیار باشی . [ یعنی با هوشیاری و روشن بینی خود درمی یابی که نباید مقهورِ ناگواری های زندگی شد چرا که « در پسِ هر گریه آخر خنده ای است » و خواهی دید که سعادت حقیقی در دلِ ناملایمات است . ]

دیگران گردند زرد از بیمِ آن / تو چو گُل خندان ، گهِ سود و زیان

کسانی که رضا به قضای الهی نداده و هوشیاری و ژرف بینی ندارند از ترسِ روبرو شدن با رویدادهای ناگوار و ناملایمات زندگی ، رنگ شان می پَرد . امّا تو که راضی به قضای حقی ، چه سود بکنی و چه دچار زیان شوی مانندِ گُل ، شاداب و خندانی .

ز آنکه گُل گر برگ برگش می کنی / خنده نگذارد ، نگردد مُنثنی

زیرا اگر بوتۀ گُل را پَرپَر کنی شادابی و حیاتِ خود را از دست نمی دهد . و خمیده و خموده نمی گردد . [ مُنثَنی = خمیده ، دوتا ]

گوید : از خاری چرا افتم به غم ؟ / خنده را من خود ز خار آورده ام

بوتۀ گُل با زبان حال می گوید : چرا از اینکه به بوتۀ خار تبدیل شوم اندوهگین باشم ؟ در حالی که نشاط و حیات را من از همین خار بدست آورده ام . [ گُل می گوید : من از این حالت که تنها خار بر بوتۀ گُل نمایان شود هیچ غمی ندارم زیرا شادابی برگ های گُل محصول بوتۀ خارِ گُل است . و طولی نمی کشد که دوباره برگ های گُل بر اندامِ این خاربُن می روید .

منظور بیت : انسانِ خردمند به قضای الهی رضا می دهد و رخدادهای ناگوار و مکارۀ روزگار را با روی باز استقبال می کند . مولانا با تمثیل « گل و خار » به سالکان و همۀ کمال جویان اندرز می دهد که در ناگواری ها عنان از کفِ اختیار نهلند و رهِ بیتابی نپویند و جَزَع و فَزَعِ بیهوده نکنند و در هر شرایطی بر حکمِ الهی گردن نهند چه در نعمت و خوشی و چه در نقمت و ناخوشی ، زیرا گاه قضای الهی ایجاب می کند که آدمی همانندِ برگِ گل پُر طراوت و با نشاط باشد و گاه اقتضا می کند که حیاتِ آدمی یکسره به خارِ بلا و تیغِ ابتلا مبدّل شود . امّا سالک باید نیک بداند که به حکم حکیم « همانا با هر دشواری ، آسانی است » دولت و سعادت از دلِ خاربُنِ بلا و سختی می روید .

خوارزمی گوید : حاصل آنکه از فوتِ هیچ مطلوبی ، اندیشه به خاطر راه ندهد که اگر کسوت دیگر ساخت در لباسِ دیگر جلوه کنان بازآید و از هیچ تَرَحی ( = اندوهی ) دامنِ ذوق و فرحی که داشت از دستِ دل فرو ننهد که عاقبت آن پردۀ رُوپوشِ اَلَم از چهرۀ دلگشای راحت زایِ خویش بگشاید . تا یقین دانی که میان درد و درمان ، پیوستگی است و مَرهَم را به حالِ زخم دلبستگی ، هیچ دردی بی دوا نیست و هیچ گرهی بی گره گشا نی . ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 628 ) ]

هر چه از تو یاوه گردد از قضا / تو یقین دان که خریدت از بلا

هر چیز که به حکمِ قضای الهی از دستِ تو برود . تو این را یقین بدان که همین امر ، تو را از خطر و بلا نجات داده و محفوظ داشته است . [ خریدت از بلا = تو را از بلا و محنت حفظ کرده است ]

ماالتّصوّف ؟ قال : وِجدانُ الفَرَح / فِی الفُؤادِ عِندَ اِتیانِ الشّرَح

از یکی از مشایخ طریقت پرسیدند : تصوّف چیست ؟ جواب داد : شادی یافتن در قلب به هنگامِ هجومِ غم و اندوه . یعنی وقتی عواملِ غم فراهم می آید . شادمان باشی و خود را مقهورِ غم و اندوه نسازی . در این صورت صوفی حقیقی خواهی بود . ابو سعید گوید :

مرد باید که جگر سوخته خندان بُوَدا / نه همانا که چنین مرد فراوان بُوَدا

تصوّف از مقوله هایی است که اگر تعریفِ آن محال نباشد دستِ کم بس دشوار است . زیرا اقوالِ مشایخِ صوفیه در تعریفِ تصوّف بقدری زیاد است که قطعاََ می تواند کتابی مستقل شود از همین روست که نیکلسن معتقد است که تصوّف ، تعریف بردار نیست . و درست مانند حکایت فیل در تاریکی در دفتر دوم است که هر کس به گونه ای آن را توصیف کرده است . امّا بهتر بگوییم که اقوالِ مشایخ در تصوّف ، هر چند به ظاهر مختلف است امّا هر کدام ناظر به جنبه ای از جنبه های آن است و گذشته از این هر تعریفی متناسب با مقام و مرتبۀ روحانی هر یک از آنان بیان شده است . از اینرو مراتبِ مختلفِ روحی ، تعاریفِ مختلف پدید آورده است .

آن عِقابش را عُقابی دان که او / در ربود آن موزه ز آن نیکخو

پس از آنکه این مقدّمات را دانستی اینک بدان که کیفرِ الهی نیز همانندِ آن عُقابی است که کفشِ آن پیامبر خوش اخلاق ربود و با خود برد . [ یعنی کیفرِ الهی نیز در واقع به سودِ توست و مایۀ نجات و تطهیرِ تو از پلیدی های روحی ، چنانکه آن عُقاب ، به ظاهر نسبت بدان حضرت اذیت و گستاخی کرد امّا در واقع جانِ شریفِ آن جناب را از نیشِ مار حفظ نمود . ]

تا رَهاند پاش را از زخمِ مار / ای خُنُک عقلی که باشد بی غبار

عُقاب کفشِ پیامبر را ربود تا آن حضرت از گزندِ مار نجات یابد . خوشا به آن عقلی که غُبارِ نفسانیات و حجابِ شهوات ، آن را نپوشانده باشد .

گفت : لا تأسَؤا عَلی مافاتَکُم / اِن اَتَی السِّرحان اَردی شاتَکُم

حق تعالی فرمود : بر آنچه از دست داده اید اندوهگین مباشید . اگر چه گرگ و یا شیر بیاید و گوسفندانتان را هلاک کند . [ مصراع اوّل مقتبس است از آیه 23 سورۀ حدید ، که توضیح آن در شرح بیت 504 دفتر سوم آمده است . سِرحان = گرگ ، شیر / اَردی = هلاک کرد / شاة = گوسفندِ نر یا ماده ]

کان بلا ، دفعِ بلاهایِ بزرگ / و آن زیان ، منعِ زیان هایِ سترگ

زیرا هر بلایی که از بارگاهِ حضرت حق می رسد قطعاََ بلاهای بزرگتر را دفع می کند و زیانی که از آن بلا نصیبِ انسان می شود . جلوی زیان های بزرگتر را می گیرد .

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر حکایت بعد