نیت کردن درویش که این زر بدهم بدان هیزم کش | شرح و تفسیر

پس بگفتم : من ز روزی فارغم / زین سپس از بهرِ رزقم نیست غم

پیشِ خود گفتم که من از کسبِ روزی آسوده ام و از این پس برای تحصیلِ روزی هیچ غمی ندارم .

میوۀ مکروه بر من خوش شده ست / رزقِ خاصی جسم را آمد به دست

زیرا با همّتِ والای عارفان خِضرصفت میوه های ناگوار برایم شیرین و خوشمزه شده است . و برای جسمم یعنی برای وجودم روزیِ خاصی حاصل شده است . [ مَکروه = ناپسند ، نامطلوب ]

چونکه من فارغ شدستم از گلو / حَبّه یی چندست ، این بدهم بدو

حالا که من از قید و بندِ خوردن و شکم آسوده شده ام . بهتر است این چند سکّه را به این مردِ هیزم کِش بدهم .

بِدهم این زر را بدین تکلیف کش / تا دو سه روزک شود از قُوت ، خَوش

این چند سکّه را به این زحمت کِش می دهم تا دو سه روزی با آن سکه غذایی فراهم کند و بدنش از این غذا نیرو بگیرد .

خود ضمیرم را همی دانست او / ز آنکه سمعش داشت نور از شمعِ هُو

امّا آن هیزم کِش ، نیّتِ قلبی مرا خواند . زیرا گوشِ باطنی او از شمعِ الهی منوّر شده بود .

بود پیشش سِرِّ هر اندیشه ای / چون چراغی در درونِ شیشه ای

پیشِ آن هیزم کِش رازِ هر اندیشه و نیّتی روشن بود . درست مانندِ چراغی که درونِ محفظۀ شیشه ای قرار دارد . یعنی باطن و مکنوناتِ قلبی افراد را آشکارا می دید .

هیچ پنهان می نشد از وی ضمیر / بود بر مضمونِ دل ها او امیر

هیچ چیز از او پوشیده و باطنِ هیچکس از وی پنهان نبود و او بر نهانی هایِ دل ها آگاه و مسلّط بود .

پس همی مُنگید با خود زیرِ لب / در جوابِ فکرتم ، آن بُوالعجب

آن مردِ عجیب پیشِ خود در جوابِ این اندیشه ام آهسته زمزمه ای کرد . [ مُنگید = آهسته و زیرِ لب حرف زد ]

که چنین اندیشی از بهرِ ملوک ؟ / کَیفَ تَلقَی الرّزقَ اِن لَم یَرزُقُوک ؟

آن پیر روشن بین چنین زمزمه کرد : آیا تو نسبت به شاهان طریقت اینگونه می اندیشی ؟ اگر آنان به تو روزی ندهند چگونه به روزی خواهی رسید ؟ [ تَلقَی = ملاقات می کنی ، برخورد می کنی ]

من نمی کردم سخن را فهم ، لیک / بر دلم می زد عِتابش نیک نیک

البته من از آن حرف ها سر درنمی آوردم . امّا عِتابِ آن هیزم کِش ، دلم را سخت تحتِ تأثیر قرار می داد .

سویِ من آمد ، به هیبت همچو شیر / تَنگِ هیزم ز خود بنهاد زیر

آن مردِ هیزم کِش با هیبتی همچون شیر به طرفِ من آمد و بارِ هیزم را روی زمین نهاد . [ تَنگ = بار ، لنگۀ بار ]

پرتوِ حالی که او هیزم نهاد / لرزه بر هر هفت عضوِ من فتاد

هنگامِ نهادن هیزم حالی داشت که از تأثیر و پرتوِ آن ، هفت بندِ تنم لرزید . یعنی سراسرِ وجودم به لرزه درآمد .

گفت : یارب گر تو را خاصان هَی اند / که مبارک دعوت و فرّخ پَی اند

آن درویش گفت : پروردگارا ، اگر تو یاران و بندگانِ خاصّی داری که دعایشان مبارک و قدمشان فرخنده است . ( هَی اند = مخففِ هستند / فرّخ پَی = خوش قدم ، خجسته یار ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

لطف تو خواهم که میناگر شود / این زمان این تَنگِ هیزم ، زر شود

به حقِ آن عزیزان از تو استدعا دارم که لطفِ تو بصورتِ کیمیاگر بر من تجلّی کند و هم اکنون این بارِ هیزم را به طلا مبدّل کند .

در زمان دیدم که زر شد هیزمش / همچو آتش بر زمین می تافت خَوش

در همان لحظه مشاهده کردم که پشتۀ هیزم به طلا مبدّل شد . بطوریکه این طلا مانندِ آتش می درخشید .

من در آن ، بی خود شدم تا دیرگه / چونکه با خویش آمدم من از وَلَه

من در آن لحظه بیهوش شدم و تا دیر زمانی این بیهوشی دوام یافت . و همینکه از بیهوشی به خود آمدم . ( ادامه معنا در بیت بعد ) [ وَلَه = شیدایی ، حیرت ، سرگشتگی ، در اینجا به معنی بیهوشی است ]

بعد از آن گفت : ای خدا گر آن کِبار / بس غَیورند و گُریزان ز اشتهار

پس آن درویش گفت : خداوندا ، اگر این بندگانِ برگزیده و بزرگ تو بسیار غیرتمندند و از شهرت گریزان اند . ( ادامه معنا در بیت بعد ) [ بیت فوق اشاره دارد به اولیای مستور که توضیح آن در شرح بیت 932 دفتر دوم آمده است . ] [ کِبار = جمع کبیر به معنی بزرگ / غَیور = شرح بیت 1713 دفتر اوّل ]

باز این را بندِ هیزم ساز زود / بی توقف ، هم بر آن حالی که بود

بارِ دیگر این بوتۀ زرّین را بی هیچ تأمل و درنگی به حالتِ اوّلش درآور و آن را به پشتۀ هیزم مبدّل کن .

در زمان هیزم شد آن اَغصانِ زر / مست شد در کارِ او عقل و نظر

بیدرنگ آن شاخه های زرّین به هیزم مبدّل شد . بطوریکه عقل و اندیشه در فهمِ اسرارِ این کرامت دچارِ حیرت و سرگشتگی می شود . [ اَغصان = شاخه ها ]

بعد از آن برداشت هیزم را و رفت / سویِ شهر از پیشِ من او تیز و تفت

سپس آن پشتۀ هیزم را از جلوی من برداشت و با شتاب و تندی به سویِ شهر حرکت کرد .

خواستم تا از پیِ آن شَه روم / پرسم از وی مشکلات و بشنوم

من خواستم که در پی آن شاهِ طریقت بروم و مشکلاتِ خود را از او سؤال کنم و جواب های او را بشنوم .

بسته کرد آن هَیبتِ او مر مرا / پیشِ خاصان ، ره نباشد عامه را

امّا هیبت و عظمت روحی او مرا مقهور کرد و گویی دست و پای مرا بست بطوری که نتوانستم قدمی به سوی او بردارم . زیرا عوام نمی توانند به باطنِ خواص راه پیدا کنند .

ور کسی را ره شود ، گُو ، سَر فشان / کان بُوَد از رحمت و از جذبشان

تازه اگر کسی بتواند به محضرِ آنان راه یابد باید به او بگویی که سر و جانت را در این راه بده زیرا نیل به افتخار حضور در برابر اولیاء نیز زاییدۀ لطف و جذبۀ آنان است .

پس غنیمت دار آن توفیق را / چون بیابی صحبتِ صِدّیق را

پس هر گاه توفیقِ مصاحبتِ یارانِ راستین الهی را یافتی باید این توفیق را غنیمت بدانی .

نه چو آن ابله ، که یابد قربِ شاه / سهل و آسان دَرفتد آن دَم ز راه

مانندِ آن احمق نباش که هر گاه به بارگاهِ شاه تقرّب یابد . همان لحظه به آسانی از این مرتبه والا واپس می افتد و این مقام را از دست می دهد .

چون ز قربانی دهندش بیشتر / پس بگوید : رانِ گاوست این مگر ؟

مثلاََ اگر به آن احمق از گوشتِ قربانی بیشتر بدهند ، پیشِ خود می گوید : نکند این رانِ گاو است ؟ ( قربانی = گوسفندی که در عیدِ قربان در راهِ خدا ذبح شود ، به معنی قربان شدن هم آمده است ) [ انقروی می گوید : این بیت تلمیحی است از یک حکایت با این مضمون : پادشاهی گوسفندی ذبح کرد و میان جمعی تقسیم کرد . ابلهی در آن میان بود ، گویا سهمِ بیشتری از گوشت را بدو دادند . آن ابله به جای تشکر گفت : حالا فهمیدم ، اینها گاو کشته اند و رانش را به من داده اند ! ]

نیست این از رانِ گاو ای مُفتَری / رانِ گاوت می نماید از خری

ای افترا زننده ، یعنی ای کسی که می گویی این عطای فراوانِ شاه بدین سبب است که گاو کشته است . تو واقعاََ قدرِ این بخشش را نمی دانی و خیال می کنی که رانِ گاو است . امّا بدان که این گوشتِ فراوان ، رانِ گاو نیست بلکه از روی حماقت به نظرت می آید که رانِ گاو است . ( مُفتری = افترا زننده ]

بذلِ شاهانه ست این ، بی رَشوتی / بخششِ محض ست این ، از رحمتی

این عطیه شاهانه ، بخششی بلاعوض و خالی از غَرَض است . این بخششی خالص است که از دریای رحمتِ آن شاهِ حقیقت جوشیده است . پس قدرِ این موهبت را بدان . [ قدرِ نفحاتِ ربّانی را بدانید و آن اوقات را مراقب باشید . رجوع شود به شرح ابیات 1951 تا 1953 دفتر اوّل ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد