نامه دیگر نوشتن آن غلام برای شاه بعد از نامه اول | شرح و تفسیر

که یکی رُقعه نبشتم پیشِ شَه / ای عجب آنجا رسید و یافت رَه ؟

غلام نوشت که قبلاََ نیز نامه ای به حضور شاه نوشتم امّا نمی دانم که آیا آن نامه به حضورِ او راه یافته است یا خیر ؟

آن دگر را خواند هم آن خوب خَد / هم نداد او را جواب و ، تن بزد

آن شاهِ زیبا رو ، آن نامه را نیز خواند امّا هیچ جوابی بدان نداد و شاکت شد . [ خوب خَد = زیبا رو / تن بزد = ساکت شد ]

خشک می آورد او را شهریار / او مکرّر کرد رُقعه پنج بار

شاه از پاسخ دادن به نامۀ غلام سکوت می کرد . امّا غلام پنج نامه پی در پی نوشت . [ خشک می آورد = کنایه از خاموش می ماند ، اعراض می کرد ]

گفت حاجب : آخِر او بندۀ شماست / گر جوابش بر نویسی هم رواست

نگهبان شاه گفت : شاها ، آخر او بندۀ شماست . اگر برای او جوابی بنویسی . سزاوار است .

از شَهیِّ تو چه کم گردد ؟ اگر / بر غلام و بنده اندازی نظر

اگر به غلام و بندۀ خود توجهی بکنی از مقامِ پادشاهی تو چه چیزی کم شود ؟

گفت : این سهل ست ، امّا احمق است / مردِ احمق ، زشت و مردودِ حق ست

شاه گفت : این کار آسان است امّا او غلامی اجمق است و شخص احمق ، منفور و مطرودِ درگاهِ الهی است .

گر چه آمرزم گناه و زَلّتش / هم کند بر من سرایت علّتش

اگر گناه و خطای او را ببخشم . بیماری روحی و اخلاقی اش به من نیز سرایت می کند . یعنی اگر به انحرافِ اخلاقی او بی توجه باشم . رفته رفته برای من نیز امری عادی می شود . [ زَلَّت = لغزش ]

صد کس از گَرگین همه گَرگین شوند / خاصه این گَرِّ خبیثِ ناپسند

برای مثال ، اگر یک نفر کچل در میانِ جمعی برود همه را مانندِ خود به بیماری کچلی گرفتار می کند . بخصوص این کچلِ پلید و منفور ، یعنی وقتی بیماری جسمانی اینقدر مُسری است . واویلا از بیماری روحی و اخلاقی که به مراتب مُری تر است . [ گَرگین = مبتلا به بیماری کچلی / گَر = کچل ]

گَرِّ کم عقلی مبادا گبر را / شومِ او ، بی آب دارد ابر را

خدا نکند که حتّی کافر نیز دچارِ بیماری حماقت و سبک مغزی شود . زیرا شومیِ حماقتِ او حتّی ابرهای آسمان را بی آب می کند . یعنی رحمت و برکت را از بین می برد و سببِ بلا و مصیبت می شود .

نم نبارد ابر از شُومیِّ او / شهر شد ویرانه از بومیِّ او

ابر بر اثرِ شُومیِ آدم احمق حتّی قطره ای به زمین نمی بارد و شهر به سببِ شُوم بودن او ویران می گردد . [ بومی = منسوب به بُوم ( = جغد ) ، بدشگونی و ناخجستگی ]

از گَرِ آن احمقان ، طوفانِ نوح / کرد ویران عالَمی را در فُضوح

چنانکه بر اثرِ گَریِ روحی و نادانی آن نابخردان ، طوفان نوح برخاست و جهانی را با رسوایی و فضاحت ویران کرد . [ فُضوح = رسوایی ]

گفت پیغمبر که : احمق هر که هست / از عَدوِّ ماست و غولِ رَهزن است

پیامبر (ص) فرمود : هر کس احمق و نادان باشد . دشمنِ ما و غولِ راهزن است . [ مراد از غول ، آن حیله گرانی هستند که در کسوت ارشاد و اصلاح در می آیند . ]

هر که او عاقل بُوَد ، او جانِ ماست / روحِ او و ریحِ او ، رَیحانِ ماست

هر کس که عاقل باشد به منزلۀ روح و جانِ ماست . روح و رایحۀ او به منزلۀ گُل و ریحان است . [ اشاره است به این جمله « نابخرد ، دشمن من است و خردمند ، دوست من » ( احادیث مثنوی ، ص 123 ) . از امام رضا (ع) نیز روایت شده « دوستِ هر کس ، عقلِ اوست و دشمنش ، نادانی او » ( احادیث مثنوی ، ص 123 ) ]

عقل ، دشنامم دهد ، من راضی ام / ز آنکه فیضی دارد از فیّاضی ام

اگر عقل ( و یا صاحبان عقول ) به من ناسزا دهند . خشنودم ، زیرا عقل و صاحبانِ عقول از فیض بخشیِ من مستفیض شده اند . [ این بیت را مولانا از قولِ حضرت ختمی مرتبت (ص) آورده تا کمالِ اهمیتِ عقل را بیان کند . مصراعِ دوم بر این اصلِ عرفانی مبتنی است که حقیقتِ محمّدیه ، حقیقة الحقایق است و جمیعِ عقول از او مستفیض و مستفید . ]

نَبوَد آن دشنامِ او بی فایده / نَبوَد آن مهمانیش بی مایده

ناسزا گویی عقل ، خالی از فایده نیست و مهمانی او بدون سفره و طعام نیست . [ مایده = مائده ، طعام ، سفرۀ طعام ]

احمق ار حلوا نهد اندر لبم / من از آن حلوای او اندر تَبم

برای مثال ، اگر شخصِ احمق در دهانِ من حلوا و شیرینی هم بگذارد من از حلوا و شیرینی او در ناراحتی و تب و تابم . [ حضرت علی (ع) در وصیّتِ خود به امام حسن (ع) فرمود : « بپرهیز از دوستی با شخصِ احمق ، زیرا هر گاه او بخواهد به تو سود رساند زیانت دهد » ( نهج البلاغه ، نامۀ 31 ) . مولانا در بیت 2130 دفتر دوم می فرماید :

مِهرِ اَبلَه ، مِهرِ خرس آمد یقین / کینِ او مهرست و مِهرِ اوست کین ]

این یقین دان گر لطیف و روشنی / نیست بوسه کُونِ خر را چاشنی

اگر تو شخصِ آگاه و روشن بین هستی یقین بدان که بوسیدن کُونِ خَر لذّتی ندارد . [ چاشنی = مقدار غذایی که برای مزه کردن بچشند ، مزه ]

سِبلتت گَنده کُند ، بی فایده / جامه از دیگش سیه ، بی مایده

آدمِ احمق بیهوده سبیلِ تو را متعفن می سازد و بی آنکه غذایی از دیگِ او خورده باشی جامه ات را سیاه می کند .

مایده ، عقل ست نی نان و شِوا / نورِ عقل ست ای پسر ، جان را غِذا

ای پسر ، طعامِ روح ، نورِ عقل است . پس غذای حقیقی آدمی ، معارف و روحانیات است نه طعام های سفره . [ شِوا = گوشت بریان ، کباب ]

نیست غیرِ نور ، آدم را خورش / از جُزِ آن ، جان نیابد پرورش

غیر از نورِ ایمان و ایقان ، خوراکی برای انسان نیست . روحِ انسان جز با آن طعام معنوی پرورش نمی یابد .

زین خورش ها اندک اندک باز بُر / کین غذایِ خَر بُوَد ، نه آنِ حُر

از طعام های جسمانی تدریجاََ جدا شو . زیرا این طعام ها ، از آنِ الاغ و حیوان است نه آدم های آزاده .

تا غذایِ اصل را قابل شوی / لقمه هایِ نور را آکِل شوی

از طعام های جسمانی جدا شو تا لایقِ خوردن طعام های حقیقی شوی و لقمه های انوارِ الهی را تناول کُنی . [ آکِل = خورنده ]

عکسِ آن نورست ، کین نان نان شده ست / فیضِ آن جان ست ، کین جان جان شده ست

انعکاسِ آن نور است که این نان ، نان شده است و فیضِ آن روح است که این جان ، جان شده است . [ آدمی در پرتوِ علم و حکمت توانسته است کِشت و زرع کند و قُوت و غذای خود را پدید آورد . پس تمامِ مصنوعات و مکشفاتِ آدمی محصولِ علم و معرفت است . همچنین از فیضِ وجود روحِ انسانی و نفخۀ ربّانی است که روحِ حیوانی به ظهور آمده و تکوّن یافته است . یعنی منشأ حیات ، روحِ انسانی است و روحِ حیوانی از آن روح ، کسبِ حیات می کند . پس به حیاتِ حقیقی بنگر نه به حیاتِ حیوانی . ]

چون خوری یک بار از مأکول نور / خاک ریزی بر سرِ نان و تنور

اگر یک بار از طعام نورانیِ ایمان و عرفان بخوری بر سرِ نان و تنور خاک می ریزی . یعنی طعام های مادّی و جسمانی در نظرت بی اعتبار خواهد شد و تو از آن رخ برمی تابی .

عقل دو عقل ست : اوّل مَکسَبی / که در آموزی چو در مکتب صَبی

عقل بر دو نوع است : یکی عقلِ اکتسابی که تو آن را مانندِ کودکانِ مکتبی از طریق تعلیم و تعلّم به دست می آوری . ( مَکسَبی = آنجه از کسب بدست آید / صَبی = کودک ) [ مولانا در اینجا بحثی را آغاز می کند که قبلاََ نیز در دفتر سوم از نگاهی دیگر آن را عنوان کرده بود . او می گوید : عقل بر دو قسم است : یکی عقلِ کسبی و دیگری عقلِ وَهبی .

عقل کسبی : از طریقِ سعی و تلاشِ آدمی و از راهِ تعلیم و تعلّم حاصل شود و عامۀ نفوس ، صاحبِ عقلِ کسبی هستند .

عقل وَهبی : این عقل از سببی حاصل نگردد جز از فیضِ بی حاجبِ الهی .  این عقل به اقتضای اسمِ وهّاب و جواد به برخی کسان عطا شود . پس این عقل موهوب است و از مُعطَیاتِ آن دو اسمِ شریفِ الهی حاصل گردد . ]

از کتاب و اوستاد و فکر و ذکر / از معانی ، وز علومِ خوب و بکر

عقلِ اکتسابی از راهِ مطالعۀ کتاب و تعلیمِ استاد و اندیشیدن و تکرارِ دروس و تحصیل معانی و اکتسابِ علومِ مفید و بِکر و نو حاصل شود .

عقلِ تو افزون شود بر دیگران / لیک تو باشی ز حفظِ آن گران

بذین ترتیب عقلِ تو از عقولِ دیگران بالاتر و نیرومندتر می گردد . امّا تو از حفظِ آن معانی و ضبطِ آن همه علم و درس دچارِ خستگی و ملال می شوی .

لوحِ حافظ باشی ، اندر دَور و گشت / لوحِ محفوظ اوست ، کو زین درگذشت

در اکتسابِ این عقل و تکاپو برای تحصیلِ علوم به لوحِ حافظ مبدّل می شوی . یعنی همۀ الفاظ و دانستنی ها را در لوحِ دلت منقوش می کنی . به این دلیل تو لوحِ حافظ نام داری . امّا کسی لوحِ محفوظ نامیده می شود که از مرحلۀ قیل و قال و حفظِ الفاظ گذشته باشد . چنین کسی از نسیان و ملال و لغزش و خطا محفوظ می ماند .

عقلِ دیگر بخششِ یزدان بُوَد / چشمۀ آن در میانِ جان بُوَد

عقل دوم ، عقلی است که خدا عطا می کند و سرچشمۀ آن روح است .

چون ز سینه آبِ دانش جوش کرد / نه شود گَنده ، نه دیرینه ، نه زرد

اگر آبِ علم از سینه بجوشد . نه متعفّن گردد و نه کهنه و نه زرد و کدر .

ور رَهِ نَبعَش بُوَد بسته چه غم ؟ / کو همی جوشد ز خانه دَم به دَم

و اگر مجرای آن بسته شود چه غم ؟ یعنی باکی نیست زیرا آبِ علوم هر لحظه از درونِ خانه می جوشد . ( نَبع = جوشیدن آب از چشمه ، برآمدنِ آب از چاه ) [ اگر مجرای یک چشمه بسته شود . خللی به جریانِ آبِ آن وارد نمی آورد زیرا سرچشمه و منشأ آن همچنان جوشان است . همینطور اگر انعکاسِ علومِ وَهبی به خارج از قلب مانع شوند . هرگز جوشش علوم در قلب بازنمی ایستد . پس عدم انتقالِ علومِ باطنی به دیگری سببِ محو آن از قلب نمی شود . ]

عقلِ تحصیلی ، مثالِ جوی ها / کآن رود در خانه یی از کوی ها

عقلِ اکتسابی مانندِ جویبارهایی است که از مجاری معیّنی به داخلِ خانه می رود .

راه آبش بسته شد ، شد بینوا / از درونِ خویشتن جُو چشمه را

همینکه مجرای آن آب بسته شود . آن خانه از بی آبی عاجز می گردد . پس نتیجه می گیریم که تشنۀ علوم را باید در درونِ خود جستجو کنی .

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد